Dendrochronologie
Dendrochronologie of joarrienkounderzoek is de weetnschap dat hem bezig houdt met 't dateern van houtn vôorwerpn met 't gebruuk van joarringn. De techniek wordt vôrol gebruukt vo de leeftyd van boomn te bepaaln, mô was êest ontwikkeld in 't begin van de twientigst' êeuwe deur den astronoom A. E. Douglass, die probeerde de zunnevlekcyclussn beter te verstoan. Zyn gedacht was dan zunnevlekkn 'n invloed haan up 't klimoat, en dan die veranderiengn zoun kunn'n ofgeleezn wordn van de brêedte van elke rienk. Deurdat de mêeste riengn joarliks gevormd wordn kunn'n de klimoatveranderiengn toet 't exakt joar gedateerd wordn.
Groeiriengn bewerkn
Groeiriengn, ook wel boomriengn of joarriengn genoemd, kunn'n in een horizontale sectie deur een boomstam gezien wordn, en wordn gevormd as secondaire groei in 't vasculaire cambium. Zichtboare rieng zyn 't resultoat van veranderiengn in de groei deur de sêzoenn, en zyn 't beste te zien in streekn met een gemoatigd klimoat, omdan de sêzoenn doar mêer verschilln.
't Binnenste dêel van een groeirienk vormt em vroeg in 't groeisêzoen, woarda de groei redelik rap is, en stoa bekend as "vroeg hout" of "lentehout". 't Butenste dêel stoa bekend "loat hout" of "zomerhout". De vôorkeure is vô "vroeg" en "loat" hout, omdat de vroege groei in de zomer kan gebeurn (bvb. Canada) of zels in den herfst (sommige boomsôortn an de Middellandse Zêe).
De mêeste boomn in streekn met een gemoatigd klimoat maakn êen rienk per joar, met de nieuwste rienk juust ounder de boomschors. Ounder gunstige omstandigheedn (genoeg reegn, lank groeisêzoen) wordn der brêe riengn neregeleid, binst dat in een droog of een koud joar de riengn nauw zyn. Dubbele joarriengn kunn'n neregeleid wordn on gunstige en ongunstige omstandigheedn mankoar ofwisseln (bvb. zomerdroogte). Mankerende riengn kommn moa zeldn vôren in êekn en olmn, en den ênigste kê da gekend is is 't joar 1816, da bekend stound as "'t joar zounder zomer".
Boomn uut de zelste streke hèn normoalgezien gelykoardige riengpatrôonn. Dedee kunn'n ton met andere boomn die ounder de zelste klimoatcondities vôrenkommn vergeleekn wordn, en azo kan een chronologie upgebouwd wordn toet in 't verleedn mè levende boomn vô grôte dêeln van de weireld. Met een techniek die cross-dating genoemd wordt kunn'n houtn bouwsels met die chronologie vergeleekn wordn, en azo kan den ouderdom van 't gebouw geschat wordn. Vroeger wierd die vergelykienge met 't blôt' oge gedoan, moa tegenwôordig doen computers da mè statistische programs.
Vor individuêle varioaties uut te schakeln neemn wetenschappers een gemiddelde van mêerdere boomn, waddat under een rienggeschiedenisse geeft in een proces da "replikoatie" genoemd wordt. Een rienggeschiedenisse woavan da 't begin en 't ende nie mè zekerheid bekend is wordt een "vlottende chronologie" genoemd. Os zoan sectie met een anderen kan vergeleken wordn woavan dan de datums wel bekend zyn wordt er gezeid dat de vlottende chronologie nu verankerd is. Verankerde chronologieën bestoan vo de latste 10.000 joar met 't gebruuk van rivierêekn in 't zuudn van Duutsland. Een andere verankerde chronologie strekt 8.500 joar verre mè behulpe van "bristlecone"denn'n in 't zuud-westn van de Verênigde Stoatn. In 2004 wierd een nieuwe calibroatiecurve INTCAL04 internationoal geratificêerd vor datums van de latste 26.000 joar.
Toepassiengn bewerkn
- Europeesche chronologieën gebaseerd up houtn gebouwn voundn 't moeilik vor een gapienge in de 14e êeuwe t' overbruggn, en die gapienge kwaamt overêen mè de periode woarda de pest de bevolkienge doanig hèt doen vermindern (woadeure dan der minder gebouwn wierdn upgetrokkn)
- In streekn worda 't klimoat redelik vôorspelboar is, kunn'n joarriengn gebruukt wordn vo varioaties in 't klimoat (gelik reegn en temperateure) t' ounderzoekn.
- Een stik hout kan deur zyn rienkpatrôon nie ollêne 't joar dat den boom wierd ommegekapt geevn, moa dikwils ôok worda 't hout vandoan kwam, angezien gin êen plekke in Europa hêeltegansten 't zelste klimoat hèt. Azo is het meugelik te zeggn da 't hout van boatn of panêeln vô schilderyen dikwils over lange ofstandn wierdn geleverd.
- Dendrochronologie is ôok van belang voar de kunstgeschiedkundign, voar 't dateern van oude schilderyen.