Atmosfeer (Planeetn)

De studie van den atmosfeer van planeetn is een actief ounderzoeksgebied dat hem vôrol toespitst up 't zunnestelsel, olhoewel dat er ook ol andudiengn zyn van atmosfeern van planeetn round andere sterrn. Olle planeetn in 't zunnestelsel hèn een atmosfeer, olhoewel dat Mercurius moar een vrê dinn'n hèt. Van de mêeste dwergplaneetn volt er nie vele te zeggn omdan ze zoverre van d' eirde liggn, moa van Pluto zyn me zekers dat er een atmosfeer te viendn is. De mêeste nateurlike moann hèn gin atmosfeer, met Titan en Triton d' uutzounderiengn. Komeetn hèn vo 't grotste dêel van under leevn gin atmosfeer, moar on ze dichter by de zunne kommn, krygn ze een atmosfeer in de vorm van under steirt.

Planeetn

Mercurius

Deur zyn klêne ofmetiengn (en doadeure een zwakke zwoartekracht) hèt Mercurius nie vele van een atmosfeer. Wa dat er is bestoat uut spôorn helium, natrium, kalium en zeurstoffe. Die kommn vôrol van de zunnewiend en wordn gedeurig hernieuwd.

Venus

Atmosfeer van Venus in UV-licht, getrokkn deur Pioneer Venus Orbiter in 1979

Venus zyn atmosfeer bestoat hoofzoakelik uut koolstofdioxide, mè klêen hoeveelheedn stikstoffe en spôorn van andere molecuuln gemakt van woaterstoffe, stikstoffe, zwavel, koolstoffe en zeurstoffe. Den atmosfeer van Venus is veel dichter, hêter en dieper dan da van d' Eirde.

De troposfeer rêekt van 't uppervlak toet an een hoogte van 65 km (up dien hoogte zittn m' ol in de mesosfeer up Eirde). An de tropopause begint de temperateure en den druk mêer up de dee van d' Eirde te trekkn. De stratosfeer en de mesosfeer goan toet an een hoogte van 95 km, en de thermosfeer en den exosfeer toet an een hoogte van omtrent 220 km.

An de ground is de luchtdruk van Venus 92 kêern da van up Eirde, deur d' enorme' hoeveelheedn CO₂, die up d' Eirde vor een grôot dêel as carbonoatn (gelik kolkstêen) zyn upgesleegn. D' anwezigheid van CO₂ verôorzakt een sterk broeikaseffect, woadeure dan de temperateurn round de 470 °C liggn, hêter dan up ênig' andere planete in 't zunnestelsel.

Mars

Pittn in de zudelikn yskappe, MGS 1999, NASA

De Martioansen atmosfeer is redelik dinne en bestoat hoofzoakelik uut koolstofdioxide, met een bitje stikstoffe en argon. De gemiddelde luchtdruk an de ground is 0,6-0,9 kPa, vergeleekn mè 101 kPa vo d' Eirde. Doadeure hèt den atmosfeer van mars een klêne hittecapaciteit en ka de temperateure veranderen van −140 °C in de wienter toet 20 °C in de zomer. De temperateursvarioasjes goan ook t' hope mè varioasjes in luchtdruk, vôrol omda 't CO₂ in de wienter an de pooln bevriest, en in de zomer sublimèrt.

Tusschn 1975 en 1995 is Mars gemiddeld upgewarmd mè 0,65 °C deur regelmoatige stofstormn die 't uppervlakte dounkerder maktign, woadeure dat er mêer zunnelicht wierd g'absorbèrd.

Jupiter

Den BA-ovoal (lienks) en de Grôte Rôo Plekke (rechs)

Jupiter zyn butenstn atmosfeer bestoat uut 75% woaterstoffe, 24% helium en 1% andere elementn, binst dat den binnenstn atmosfeer uut 71% woaterstoffe, 24% helium en 5% andere elementn bestoat. Den atmosfeer bevat spôorn methoan, woaterdamp, ammoniak, en klinder' hoeveelheedn koolstoffe, ethoan, woaterstofsulfide, neon en zwoavel. An 't randje van den buutenstn atmosfeer is ter een lage vervroozn ammoniakkristalln, mè meugliks derounder een din laagstjie woater.

Jupiter is verder bedekt met een lage wolkn die 50 km diepe kan zyn en die bestoat uut ammoniakkristalln en meugeliks ammoniumhydrosulfide. De wolkn zittn an de tropopause en zyn verdêeld in bandn up verschillende brêedtegroan. D' inwerkienge van de verschillende bandn up mankoar gift anleidienge an turbulensje en stormn. De best bekendn doavan is de Grôte Rôo Plekke, een anhoudende anticyclonoale storm 22° ten zuudn van den evenoare die grôter is dan d' Eirde. In 't joar 2000 vormdigd' hem een ander atmosferisch verschynsel dat een bitje trekt up de Rôo Plekke, moa klinder. 't Kreeg de name den BA-ovoal, en de lapname Red Spot Junior.

Saturnus

Den butensten atmosfeer van Saturnus bestoat uut 93,2% woaterstoffe en 6,7% helium. Der zyn ook spôorn ammoniak, acetyleen, ethoan, fosfine en methoan gevoundn. Gelik mè Jupiter bestoan de wolkn uut ammoniakkristalln, en de lêgere wolkn uut ammonium hydrosulfide (NH₄SH) of woater.

Den atmosfeer van Saturnus trekt in veel upzichtn up dien van Jupiter, mè bandn en stormsystèmn. An den andere kant is Saturnus zyn atmosfeer minder actief, en de bandn en stormn zyn minder zichtboar deur d' ammoniakwoaze in de troposfeer.

Saturnus zyn atmosfeer hèt een antol rare eigenschappn: de wiendsnelheedn die doar gemeetn zyn, zyn êen van de rapste in 't Zunnestelsel, mè snelheedn toet an 500 m/s. 't Is d' ênigste planete met een warme polaire vortex, en 't is ook d' ênigste planete buutn d' eirde mè wolkenstrukteurn die up orkoann trekkn.

Uranus

Den atmosfeer van Uranus bestoat hoofzakelik uut gaze en ys, mè 83% woaterstoffe, 15% helium, 2% methoan en spôorn acetyleen. Juste gelik Jupiter en Saturnus hèt Uranus een wolkenlage die uut bandn bestoat, moa die zyn minder dudelik, en deur de lêgere temperateure (50 K) bestoan de wolkn uut methoan in plekke van ammoniak.

Der is veel minder stormactiviteit in den atmosfeer van Uranus, wa da meugeliks te doen hèt met een gebrek an interne warmtegeneroasje, etwa dat uniek is vo de gasreuzn.

Neptunus

De "Grôte Dounkere Plekke" (van boovn), de "Scooter" (witte wolke in 't midden) en de "Tovenoare zyn Oge" (dounkere plekke van ounder).

Den atmosfeer van Neptunus trek goed up den deen van Uranus, mè 80% woaterstoffe, 19% helium, en 1.5% methoan. Neptunus hè nochtans mêer weeractiviteit, en zyn atmosfeer is veel blauwder dan den deen van Uranus.

Neptunus hèt extreme weersystèmn, met de rapste wiendsnelheedn in 't zunnestelsel. Typische wiendsnelheedn an den evenoare zyn 350 m/s, binst dan wiendsnelheedn van 900 m/s kunn'n bereikt wordn in de stormsystèmn.

Moann en dwergplaneetn

't Is geweetn dan zeven nateurlike moann in 't zunnestelsel een atmosfeer hèn, moar vuve doavan zyn vrê dinne: Ganymedes en Europa hèn dinne zeurstofatmosfeern, den deen van Io bestoat uut zwoaveldioxide, van Callisto uut koolstofdioxide en van Enceladus uut woaterdamp, stikstoffe, methoan en koolstofdioxide. Der wordt gepeisd dan die sôortn atmosfeer kommn van vulkanisme, cryovulkanisme of sublimerienge van 't moanuppervlak.

Titan

Fotto van wolklaagn in den atmosfeer van Titan.

Titan hè veruut den dichtstn atmosfeer van ol de moann in 't zunnestelsel, en hè zels een grôtere dichtheid dan d' Eirde, met een luchtdruk van 147 kPa. Den atmosfeer bestoat uut 98,4% stikstoffe, met de reste bestoand uut methoan, koolwoaterstoffn, argon, koolstofdioxide, koolstofmonoxide, woaterstofcyanide en helium. Der wordt gepeisd dan de koolwoaterstoffn (ethoan, diacetyleen, methylacetyleen, cyanoacetyleen, acetyleen, propoan) gevormd zyn deur de reaksje van methoan met ultraviolet licht van de zunne, wa dat een oranje mist vormt in den bovensten atmosfeer.

Triton

De grotste moane van Neptunus, Triton, hèt een dinne stikstofatmosfeer (luchtdruk omtent 1 Pa) mè klên' hoeveelheedn methoan. Den atmosfeer is in evenwicht met 't uppervlak van Triton dat uut stikstofys bestoat.

Pluto

De lanceerienge van de New Horizons (19 januaoari 2006) d' êeste missie van een ruumtesonde noa Pluto

Pluto hèt een vrê dinn'n atmosfeer dat uut stikstoffe, methaon en koolstofmonoxide bestoat, en woavan dat er gepeisd wordt dat het komt van de verdampienge van ys an't uppervlak van Pluto. Nu da Pluto van zyn noaste punt (dat je bereiktige in 1989) in zyn boane wegbeweegt wordt der gepeisd dat den atmosfeer meugeliks hêelteganstn goa bevriezen noarmoate da Pluto verder van de Zunne weggoat.

Komeetn

Telescoopbèld van de Komeet 17P/Holmes in 2007

De coma van een komete is een vrê grôte moa vrê dinn'n atmosfeer van stoffe en gaze round de komeetkern, die ountstoat ot de komete in 't dêel van zyn boane dichte teegn de zunne komt. De coma kan grôter zyn in omvang dan de zunne. De samenstellienge van de coma hangt of van 't sôorte ys woaruut dat de komete zelve bestoat.

Ofbeeldiengn die ier by passn ku je vien in de categorie Planetary atmospheres van Wikimedia Commons.