Eirdbevienge

Dat artikel es geschreevn in 't Brugs.

Een eirdbevienge is een trillienge of schokkende bewegienge van d' eirdkorste. Eirdbeviengn gebeurn ot er in d' eirdkorste olmetêens veel energie vrykomt, die hem ton as een golfbewegienge vanuut het center vôortplant. 't Imaginair punt woardat de bevienge ountstoat, 't is te zeggn woarda 't zwoartepunt van energiedichtheid ligt, hêet het hypocenter. 't Punt an d' uppervlakte dat der rechte derboovn ligt wordt het epicenter genoemd. Een lyne van gelykige beviengintensiteit round een epicenter hêet een isoseist. Seismologie is de weetnschap van eirdbeviengn.

D' eirdbevienge van 1906 in San Francisco

De mêeste eirdbeviengn kommn vôorn in d' eirdkorste toet an een diepte van omtrent 30 kilometers, en mêestol round de Stilln Oceoan, in 't gebied round de Middellandse Zêe, in de Himalaybergkeetn en Indonesië. Ook in 't midden van d' oceoann, in 't gebeurte van de midoceoanische ruggn, kommn der beviengn vôorn. Eirdbeviengn die ounder de zêespegel gebeurn kunn'n tsunami's verôorzaakn.

Zwoare eirdbeviengn en / of tsunami's kunn'n veel dôon en grôte schoa verôorzaakn.

In Europa zit vorol Itoalië en de landn in den Balkan dermee geploagd.

Ôorzaakn

Verdêlienge van eirdbeviengn (bron: USGS)

Veel eirdbeviengn goan t' hope d' ounderlienge bewegiengn van de verschillende ploatn in d' eirdkorste (ploatntektoniek). Deur de relatieve bewegienge bouwt der hem spannienge up in d'eirdkorste. Êenmoal dat de spannienge hoge genoeg is, komt den energie olmetêens vry woaby da 't materioal an weerskantn van een geologische breuke langs mankoar beweegn. Achterschokkn zyn klindere beviengn die binn'n een poar eurn achter den êeste bevienge voelboar zyn.

Eirdbeviengn up dieptn van een poar hounderd kilometers wordn toegeschreevn an andere mechanismn, die mêestol mè subduuksje te doen hèn. Een ploate die ounder een andern duukt kan olmetêens een faseveranderienge van de mineroaln oundergoan, of water uut woaterhoudende mineroaln losloatn, woadeure dat er een schok ountstoat.

Klêne eirdbeviengn kunn'n 't gevolg zyn van vulkoanischn activiteit, oundergrounds instortn van kolkstêengrottn of mynn, of 't ounttrekkn van eirdgaze of groundwoater uut de bodem.

Meetn en lokaliseern

Schema van hoe dan de verschillende sôortn golvn under deur d' eirde vôortplantn.

De sterkte van een eirdbevienge wordt gemeetn up de Richterschoale, die een logaritmische schoale is van d' hoeveelheid energie die met de schok vrykomt. Een eirdbevienge met een magnitude van 3 is praktisch olsan voelboar. Vanof magnitude 5 spreekn me van een zwoare eirdbevienge, die olsan schao anricht, binst dat een eirdbevienge met een magnitude van 7 of hoger een vrê zwoare eirdbevienge is, woavan dan de gevolgn mêestol rampzoalig zyn.

Een eirdbeviengsmeter van de Han Dynastie. Een bolletje volt uut de mound van de drake die de richtienge van d' eirdbevienge anduudt.

Een eirdbevienge verspreidt hem deurgoans in e cirkelachtige vorm en 't midd'n van die cirkel wordt angeduud met epicentrum. In 't epicentrum zyn de schokk'n 't grôotst en dikwils zyn der round 't epicentrum de mêeste verwoestiengn.

Der zyn verschillende maniern vo de platse van een eirdbevienge te bepoaln, woavan dat de belangykste gebruuk maakn van P- en S-golvn. Da zyn twê verschillende golvn die under deur d' eirde vôortplantn:

P-golvn zyn longitudinoale golvn, die in de zelste richtienge vibreern woarin dan z' under vôortplantn. Z' hèn een snelheid van omtrent 6 km/s.
S-golvn zyn transversoale golvn vibreern lôodrecht up de richtienge woarup dan z' under vôortplantn. Z' hèn een snelheid van omtrent 3,5 km/s.

D' êeste golve wordt de primaire golve genoemd (P-golve), omdan ze by een eirdbevienge 't êeste toekommn in een seismisch meetstoasjen. De transversoale golf komt derachter en wordt doavan secundaire golve (S-golve) genoemd.

Hoe langer dat den ofstand is die de golvn moetn ofleggn, hoe grôter 't tydsverschil tusschn de P- en S-golvn. Doaruut kan den ofstand tusschn de stoasje en 't epicenter berekend wordn. De cirkel die azo up een koarte getêkend wordt mak het meugelik van de posiesje van een eirdbevienge te bepoaln vanuut de metiengn van drie stoasjes.

Grôte eirdbeviengn

Verleedn

Lissabon eirdbevienge up 1 november 1755.

224 v.Chr. - De vernietiging van de Kolossus van Rodos.
365 - Eirdbevienge in Kreta en tsunami in 't Ôostelik Middellandse zêegebied
518 - Eirdbevienge in Skopje
557 - Eirdbevienge in Constantinopel
749 - Eirdbevienge in 't Midden-Oosten
1556 - Eirdbeving in Shaanxi, mè 30.000 dôon, meugeliks de dôdelikste eirdbevienge
26 januoari 1700 - Nôordwestelike kust van de Verênigde Stoatn, magnitude = 9, en vloedgolf in Japan
9 april 1721 - 250.000 dôon in Iran
1 november 1755 - Eirdbeving van Lissabon, Portugal - noa schattienge een magnitude 9,0, en een vloedgolf van 15 meter hoge

20^e êeuwe

Eirdbevienge van San Francisco, 1906

1906 - Valparaíso, Chili, magnitude 8,6.
1906 - San Francisco, 3000 dôon
13 januoari 1915 - Avezzano (Itoalië) - 32.600 dôon
21 januoari 1917 - Bali (Indonesië) - 15.000 dôon
13 februoari 1918 - provincie Kwangtoeng (China) - 10.000 dôon
3 januoari 1920 - Veracruz (Mexico) - 648 dôon
7 september 1920 - Reggio di Calabria (Itoalië) - 1.400 dôon
16 december 1920 - provincie Ningsia (China) - 200.000 dôon
24 moarte 1923 - provincie Szetsj’wan (China) - 5.000 dôon
26 meie 1923 - nôordôostelik Iran - 2.200 dôon
1 september 1923 - Tokio-Jokohama (Japan) - 99.300 dôon
1923 - Tokio, 200.000 dôon
1935 - Quetta, Pakistan
1960 - Grôte Chileense eirdbevienge, magnitude 9,5; slachtoffers in Hawaï, Japan en Filipynn. Zwoarste eirdbevienge ôois gemeetn
26 juli 1963 - Skopje, Joegosloavië - 1.000 dôon en 120.000 mensen daklôos
28 moarte 1964 - Prince William Sound, Alaska, magnitude 9,2; 125 dôon
4 februoari 1965 - Rat Islands, Alaska, magnitude 8,7
14 februoari 1976 - Guatemala, magnitude 7,5; 23.000 dôon.
27 juli 1976 - Tanshan, China, magnitude 8,0; noa schattienge 250.000 dôon
4 moarte 1977 - Roemenië, magnitude 7,4
19 september 1985 - Michoacán, Mexico, magnitude 8,1; minstens 9500 dôon
13 april 1992 - Roermond, Limburg (Holland), magnitude 5,8. De zwoarst bekende eirdbevienge in de Benelux
17 januoari 1995 - Kobe, Japan; 6434 dôon
17 ogustus 1999 - Istanbul, Kocaeli, Yalova, Sakarya, Bolu (Turkeye), magnitude 7,4; mêer dan 20.000 dôon

21^e êeuwe

26 januoari 2001 - Gujarat, Indië, mêer dan 20.000 dôon
31 oktober 2002 - Molise, Itoalië.
26 december 2003 - Bam, Iran, 43.000 dôon
26 december 2004 - Eirdbevienge in den Indischn Oceoane, 9.3 magnitude; tsunami verôorzaakt mêer dan 290.000 dôon
8 oktober 2005 - Kasjmir, Pakistan, mêer dan 75.000 dôon.
26 meie 2006 - Java 2006, 6234 dôon.
15 ogustus 2007 - Peru, magnitude 8.0; 510 dôon.
12 meie 2008 - China, magnitude 7.9; mêer dan 80.000 dôon
6 april 2009 - L'Aquila, Itoalië, magnitude 6.3; 278 dôon; Hounderdn achterschokkn
29 september 2009 - Onderzêesche eirdbevieng ten zuudn van Samoa, magnitude 8.3, gevolgd deur een tsunami van 7 meters hoge
30 september 2009 - Padang, Sumatra, magnitude 7.6, kort derachter gevolgd deur een schok van magnitude 6.8; 777 dôon
12 januoari 2010 - Haïti by hoofdstad Port-au-Prince, magnitude 7.0; schattienge: round de 300.000 dôon
27 februoari 2010 - Chili by de stad Concepción, magnitude 8.8
4 april 2010 - Mexico by Tijuana (Baja California), magnitude 7.2; 3 dôo en 300 gekwetste
14 april 2010 - China by de grenze met Tibet, magnitude 7.1
4 september 2010 - Nieuw-Zêeland by Christchurch, magnitude 7.1 en een achterschok van 6.3 ip 22 februoari 2011 mè vele schoa an de stad
11 moarte 2011 - Zêebevienge an de nôordôostkust van Japan, magnitude 9.0. Officieel zyn der 10.000 slachtoffers, moa der zyn verzekers mêer of 20.000 dôo. De bevienge was ook d' ôorzoake van de kernrampe van Fukushima
20 meie 2011 - 't Westn van Turkeye, magnitude 5.9; 3 dôo en mêer of 100 gekwetste
23 ogustus 2011 - Charlottesville, Virginia, magnitude 5.9
18 september 2011 - Indië en Nepal, magnitude 6.9; 55 dôo
23 oktober 2011 - Oost-Turkeye, magnitude 7.2; 500 tout 1000 dôo geschat
10 november 2011 - Van, Turkeye, magnitude 5.6; 100 tout 200 dôo
20 meie 2012 - Nôord-Italië; 6 dôo
13 juni 2012 - 't Nôordn van Afghanistan, magnitude 5.7; 71 dôo
7 november 2012 - 't Zuudôostn van Guatemala, magnitude 7.4; 52 dôo
20 april 2013 - 't zuudn van China, magnitude 7.0; teminste 56 dôo

't Gemiddeld antol beviengn per joar volgens under magnitude:

3000 mè magnitude 5
100 mè magnitude 6
20 mè magnitude 7
2 mè magnitude 8

België

Up 11 juni 1938 haad België een eirdbevienge met een krachte van 5. 't Hypocenter laag ounder Zulzeke in Ôost-Vloandern up een diepte van 19 km. 't Was de sterkste schok in België in de 20^e êeuwe, olhoewel dat d' intensiteit deur de grôte diepte nie te grôot was.

Externe links

Ofbeeldiengn die ier by passn ku je vien in de categorie Earthquakes van Wikimedia Commons.