Rederykerskoamer

Rederykerskoamers woarn letterkundige gildn, die in ’t begun van de 15e eeuwe in Vloandern ountstoundn uut kerkelikke of gêestelikke broederschappn, ounder Franschn invloed. De leedn, de Rederykers, schreevn poëzie en tonêelstikkn.

D’r woarn drie sôortn gedichtn: 'in 't vroede' (serieuze poëzie), 'in 't amoureuze' (liefdesgedichtn) en 'in 't sotte' (komische, soms schunnige gedichtn).

Iedere rederykerskoamer kôos e patrôonhèilign en e kenspreuke. Kenmerknd woaren ook de ommegangn, grôte stoetn, refereinfêestn en landjuweeln.

De mêest prestigieuze koamers wierdn ‘hoofdkoamer’ genoemd. Vo de Vloanders was da Alpha en Omega in Yper en De Fonteine in Gent. Vo Brabant Die Rose in Leuven, en vo ’t Waasland De Goudbloem van Sint Niklaas.

In Holland kendn de rederykerskoamers under hoogtepunt surtout binst de Goudn Êeuwe, gesticht deur uutgeweekn Vloamiengn en Broabanders uut ‘t Zuudn. Voorbeeldn zyn: De Pellicaen (Haarlem), D’Eglantier (Amsterdam) en De Palmboom (Leiden). Die noamn stoundn ip ruutvormige schildn (blazoenn), tegoare me de zinsspreukn: respectievelik: 'Trou moet blycken', 'In liefde bloeyende' en 'In liefde werckende'. Woa dan ze speeldn, ip fêestn of kermessn, wierd under schild boovn de deure g’hangn, dikwils tegoare met enigte kann en kruukn, die verweezn no de dustige rederykers.

Jan Steen makte verschillige schilderyen me rederykerstafereeln. In z’n schilderyen zyn de verschillige functies herkenboar:

’t Hoofd van de koamer me den titel Prince of Keyser
de doagelikse leider: den Deken
de penningmêester of Fiscaal, ook Breuckmêester genoemd
de belangrykstn dichter, die ook regisseur was: de Factor
de belangrykstn voordroager: de Declamator
de criticus: de Momus
de kluchtigoard: de Sot
de vint die zorgde vo’t blazoen: de Vaandig

Ip ’t schilderye ‘De gekrôonde rederyker’ leest de gelauwerde Factor vôorn uut z’n werk. Lienks luustert de Momus kritisch en reks de Sot, met e grôot glas bier in z’n hand, is Jan Steen zelve. Ip ’t blazoen, woavan dat ollêne mo de punt zichtboar is stoa geschreevn: Waerom draegt een sot syn teken, omdat hy te voren geck geleken

De noame

‘Rederyker' is e volksetymologische vervormienge van 'rhetoriker', van ‘t Fransche 'rhétoriqueur'.

’t Woord Rederykerskoamer is ofgeleid van Cameren van rhetorike (Chambres de Rhétorique). In Vloandern wierdn de rederykers in ‘t begun van de 15e eeuwe gesellen van der kercke, gesellen van den spele of gesellen van der conste genoemd. ’t Was mor in ’t middn van de 15e eeuwe dan ze de noamn retrosyn, rhetoricien en Cameren van rhetorike van ’t Frans begostn te gebruukn.

Ountstoan

In Frans Vloandern (ton Artesië) zoun d’r ol in de 12e eeuwe en zeker in de 13e eeuwe broederschappn ountstoan zyn, die an d’Hèilige Maagd gewyd woarn, o.a. de in 1229 ipgerichte Confrérie Notre Dame du 'Puy’ in Valenciennes.

In ‘t begun van de 13e eeuwe woarn d’r ryke burgers van Atrecht (Arras), die culturele verenigiengn stichtegn, de zogenoamde 'puys' (ofgeleid van Notre Dame du 'Puy’). Loater wierdn ze 'Chambres de Rhétorique' genoemd. Ze schrêevn burgerlikke dichtkunst en tonêelkunst en woaren styf actief in Artesië. Die puys woarn dus ountstoan uut gêestelikke broederschappen en woarn e voorbeeld vo d’eeste rederykerskoamers in Vloandern en Broabant.

Landjuweeln

Ip verschillige plekkn wierdn d’r deur de platselikke rederykerskoamers landjuweeln g’houdn. Da woarn wedstrydn in voordracht, rymn en tonêelspel. Rederykers van overol kwoamn doa noatoe. Voorbeelden van winnde stikkn zyn Elckerlyc en Mariken van Nieumeghen. De winnoare krêeg e prys en most de volgnde kèe de wedstryd organiseern.

‘t Eeste gekend landjuweel wierd g’houdn in Oudenoarde in 1413. Ton volgdn Veurne (1419), Duunkerke (1426), Brugge (1427), Mecheln (1427), Leuvn (1518), Diest (1521), Brussel (1532), Mecheln (1535), Gent (1539), Diest (1541), Antwerpn (1561)... Tussen 1431 en 1620 wierdn d’r mêer of 60 landjuweeln g’organiseerd. Ze groeidn uut tout grôte fêestn die doagn en soms zelfs weekn deurdn.

D’r bestound e nauwe soamnwerkienge tusschn Brugge en Rysel. Rysel organiseerde, lik Brugge, e joarliks tornooi, de 'Espinette'. Ieder joar kwoamn de Bruggeliengn no Rysel en Rysel no ‘t steekspel van de ‘Wittn Beir’ in Brugge. Achternoa wierd da ton styf gevierd me de dichters in de Poortersloge.

Enigte Rederykerskoamers in Vloandern

De grôte steedn an mêestol verschillige rederykerskoamers. Den oudstn in Vloanderen was Alpha en Omega van Yper.

Brugge: In Brugge wierdn d’r drie rederykerskoamers gesticht: De drie Sanctinnen, ’t Hèilig Kruus en den Hèilign Gêest, woavan dat Anthonis de Roovere de stadsdichter was.
Deinze: De Nazarenen
Diksmude: Den Hèilign Gêest-De Royaerts
Kortryk: St. Barbara-‘t Hèilig Kruus
Mêende: De Barbaristen me de zinspreuke '’Wij hoppen bruers'’
Nieuwpoort: De Doornecroone me de zinspreuke ‘’Van vroescepen dinne’’
Roeseloare: De zeegbare Herten
Tielt: Sint Jan-Baptist-Bespoeit dat bloeit
Veurn: De Sorgeloosen-St. Barbara
Wervik: De Droogaers (upgericht round 1500)
Yper: Alpha en Omega- De Rosieren-De Korenbloem
Belle (Bailleul): De Gheltshende-Jong van herten
Sint-Winoksbergn: De Royaerts
Hazebroek: Sint Anna, gheseyt Ghedienstigh in ’t werck
Duunkerke: In 1584 wierdn de Duunkerksche rederykerskoamers ofgeschaft deur Alexander Farnese. Enigte decennia loater wierd ‘t Kersouwken (=madeliefje) ipgericht. De patrôonhèilign was den H. Michael en de zinspreuke was Verblydt in den tydt.

De chirurgyn Michiel de Swaen wierd in 1687 benoemd tout ‘’prince’’.

Spytig genoeg wierdn Duunkerke, Belle, Rubroek, Sint-Winoksbergn Hazebroek en ol de Vlamsche steedn en dorpn over de schreve de volgnde eeuwn verfranst.

Achter de Spoansche furie en de val van Antwerpn

Achter de Spoansche furie en de val van Antwerpn kwamt er ’n ende an de glorietyd van de rederykerskoamers in de Zudelikke Nederlandn. Ounder den hertog van Alva mè zyn Bloedroad kwamt er e verbod ip de kritische rederykers. Joarn loater durfdn sommigte were begunn, mo de Road van Vloandern bepoalde in ogustus 1593 dat ‘t verbod blêef. Sommigte koamers stoptn me ‘’de const van Rhetorica’’ en blêevn ols zuver kerkelikke gildn bestoan. Albrecht en Isabella lietn de rederykers were toe in 1601, mo de tonêelstikkn wierdn gecensureerd en ze mostn goegekeurd wordn deur de platselikke paster of gerechtsofficier.