Ploatntektoniek: verschil tussen versies

Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
MarnixR (discuusjeblad | bydroagn)
 
Pastel (discuusjeblad | bydroagn)
+ commons + iw
Regel 1:
[[Image:Plates tect2 en.svg|thumb|350px|TheDe tektonische ploatn van de weirld woarn in den twiddn elt vande twientigste êeuwe in koarte gebrocht.]]
'''Ploatntektoniek''' (van 't Grieks ''tekton'', wadda "bouwer" of "daklegger" betêekent) beschryft de grôotschoalse bewegiengn van d' eirde zyn lithosfeer. De theorie omvat d' oudere conceptn van ''continentoale drift'' (ountwikkeld in 't begin van de twientigste êeuwe deur Alfred Wegener) met 't principe van ''zêebodemsprêedienge'' (ountwikkeld in de tsestiger joarn.
 
De lithosfeer is upgebrookn in wadda '''tektonische ploatn''' wordt genoemd. In 't gevol van d' eirde zyn d' erachter acht grôote ploatn en nog een aantal mindere ploatn ([[#Grôote ploatn|zie lyste hierounder]]). De ploatn dryvn up den asthenosfeer, en beweegn in reloatie met mankoar. De grenzn tussn twêe ploatn kan êen van de volgende drie gevolln zyn:
* grenzn worda ploatn noar mankoar toe beweeg en botsn
* grenzn worda ploatn van mankoar wegbeweegn, met een sprêediengscenter tussn de twêe
* grenzn woarda ploatn langs mankoar schuuvn (transformfoutn)
Eirdbeviengn, [[vulkoan|vulkoann]], gebergtevormienge en oceoantroggn koomn ollemoale vôorn ande grenzn tussn tektonische ploatn. De relatieve bewegiengssnelheid varieert van 50 toet 100 mm per joar.
 
==Ontwikkelienge van de theorie==
Regel 15:
Nochtans was 't ol van 1596 da Abraham Ortelius derup aa geweezn dan de kustlynn an weerskantn van den Atlantischen Oceoan vrê up mankoar leekn te passn.
 
Ploatntektoniek kwaam uut de hypothese van continentoale drift vôorengesteld deur Alfred Wegener in 1912, en verder uutgebreid in een boek van 1915 met den titel ''The Origin of Continents and Oceans''. Je stelde vôorn dat de continentn ôois êen grôotegrôte landmassa aan gevormd, woarachter dan ze ton van mankoar zyn weggedreevn gelik ysbergn van lichter materioal (graniet) die dreevn up een zêe van zwoarder materioal (basalt).
 
De mêeste geoloogn aanvêêrdn zyn theorie nie, voral omdat er gin dudelik mechanisme deervoarn te viendn was. Suggesties van geoloogn gelik Arthur Holmes, die in 1920 vôorenstelde dan de ploategrenzn zoun kunn'n ounder de zêe liggn, en in 1928 dat convectie zou kunn'n 't mechanisme zyn voa de bewegienge van de continentn, wirednwierdn deur de mêerderheid over 't hoofd gezien.
 
'd Êeste erkende andudienge dan de ploatn van de lithosfeer echt bewoogn kwaam van een studie van de zêebodem, woarda magnetische ''strips'' wierdn ontdekt die evenwydig laagn an de centroale ounderzêese bergkeetn in 't middn van den Atlantischen Oceoan. De theorie was dat [[magma]] ter plekke van den bergkeetn noa boovn kwaam, en azoa de continentn van mankoar wegduwde. Da was een veel beter anveirdboar mechanisme dan te peizn dan continentn deur den oceoanvloer zoun ploegn.
Regel 26:
De butenste laagn van d' eirde zyn ounderverdêeld in de lithosfeer en den asthenosfeer. In een mechanisch upzicht is de lithosfeer kouder en rigieder, binst dat den asthenosfeer warmer en mêer vervormboar is. In termn van warmteoverdracht koelt de lithosfeer of deur conductie, binst dat den asthenosfeer ook warmte verliest deur convectie. 't Verschil tussn de lithosfeer en den asthenosfeer moe nie verward wordn met 't verschil in chemische samenstellienge tussn de korst en de mantel: olletwêe kunn'n dêel uutmaakn van de lithosfeer of den asthenosfeer, afhankelik van den druk en de temperateure.
 
't Hoofdprincipe van ploatntektoniek is dat de lithosfeer bestoat uut verschillende tektonische ploaten die beweegn up een visco-elastische asthenosfeer (da betêekent dat den asthenosfeer een vaste stoofestoffe fsis, die terzeldentyd trage kan vervormen, gelik terre in de zunne).
 
Tektonische ploatn bestoan uut een lithosferische mantel met der bovenup twêe sôortn korst: den oceoankorst (vroeger ''sima'' genoemd, achter de mêest vôorkommende elementn [[silicium]] en [[magnesium]]), en de continentoale korst (vroeger ''sial'' genoemd achter de elementn [[silicium]] en [aluminium]]). De dikte van de korst hangt of van zyn ouderdom: de joungste laagn, teegn de mid-oceoanse begkeetn, is zoa'n 6 km dikke, binst dat in de subductiezones, achter dat de korste voar miljoenn joarn ofekoeld hèt de lithosfeer typisch 100 km dikke is. Typische continentoale lithosfeer hèt een dikte van 200 km, moar da kan ook varieern ten gevolge van bergkeetns en oude ''cratons''. 't Verschil in dikte is ook te zien in de korste: oceoankorste is typisch 6 km dikke, binst da continentoale korst 35 km dikke is.
Regel 46:
John Tuzo Wilson erkende da deur wryvienge ploatn azoa moa nie langs mankoar kunn'n sliern, moar da spannienge upbouwt tussn de ploatn toet da de spannienge de wryvienge overkomt en de ploatn met een schok (een eirdbevienge) een endetje langs mankoar beweegn.
 
Een goe vôorbêeld van zoa'n sôorte ploategrenze is de San Andreasfoute an de westkust van Nôord Amerika, de Alpiene foute in Nieuw Zêeland of de Nôord Anatolische foute in Turkye[[Turkeye]].
 
===Uutmankoargoande (constructieve) grenzn===
[[Image:Bridge across continents iceland.jpg|thumb|250px|Brugge over de Álfagjá riftvalleie in 't zuudwestn van [[Ysland]], de grenze tussn de Nôord-Amerikoanse Ploate en den Eurazioatische PlooatePloate.]]
An uutêendryvende grenzn beweegn de twêe ploatn van mankoar weg, wadda een gapienge schept da deur magma upgevuld wordt.
 
Regel 55:
 
===Noamankoargoande (destructieve) grenzn===
't Gedrag van ploatn die noamankoar toegoan hangt of van 't sôorte lithosfeer van de ploatn die in botsienge kommn. Ot een oceoanische ploate mè groôtere dichtheid met een continentoale ploat botst, wordwordt jie derounder geduwd en wordt een subductiezone gevormd. Overols woardat een oceoantrogge te viendn is kujjeku je subductie in actie zien.
 
Omdat de ploate die noa beneen geduwd wordt up een bepoalde diepte bgintbegint te smeltn wordn der vulkoann gevormd in 't dêel van de continentoale ploate woarda de magma were noa boovn stygt. Een typisch vôorbêeld is den Andes, woarda de Nazcaploate ounder de Zuudamerikoanse ploate duukt.
 
Woarda twêe continentoale ploatn teegn mankoar botsn wordt de korst topegeduwd en gevouwd met de vormienge van massieve bergn. Een typisch vôorbêeld is woarda den Indische ploate met den Eurazioatische ploate botst en de Himalayas en 't plateau van Tibet vormt.
Regel 68:
|}
 
Nie olle ploategrenzn zyn gemakkelik t' herkenn'n. Een vôorbêeld hiervan is den Alpiene / MidellandsezêeseMiddellandsezêese grenze worda twêe grôote ploatn (den Eurazioatischn en den Afrikoansn) tope kommn, moa wodan d' er ook veel micro-ploatn tussnin zittn.
 
==Dryfkracht voa de ploatnbewegienge==
't wordtWordt gepeisd da tektonische ploatn beweegn deur verschilln in den dichtheid van den oceoanische lithosfeer en de vervormboarheid van den asthenosfeer. Jounge oceoanische lithosfeer is lichter dan den asthenosfeer, moa noarmaote da 't je ouder wordt, wordt je uutendelik zwoarder dan den asthenosfeer, en omdat den deen meegeeft begint de lithosfeer noa beneen te zienkn.
 
Up zyn eign kan subductie nateurlik nie den êenigen kracht zyn die ploatn doe beweegn. Bevôorbêeld, de Nôordamerikoanse ploate beweegt noa 't westn, moar hè nievers subductiegrenzn. 't Wordt gepeist da convectiebewegiengn in den eirde zyn mantel up êen of andere maniere wordn overgebrocht noar de lithosfeer, moar hoe dat da gebeurt is nog nie zeker.
 
===Externe krachtn===
In een studie gepubliceerd in den ''Geological Society of America Bulletin'', een team van Italioanse en Amerikoanse wetenschappers stelln dat de westwoartse bewegienge van ieder ploate kan g'explikeerd wordn deur de rotoatie van d' eirde en de getydnwryvienge van de moane. Ot d' eirde noa 't ôostn droait trekt de moane zyn zwoartekracht een klêen bitje noa 't westn.
Regel 100 ⟶ 101:
 
===Supercontinentn===
De bewegienge van tektonische ploatn hèt mettentyd supercontinentn gevormd anden were upgebrookn. 't êesteÊeste supercontinent da me redelik zeker van weetn is Rodinia, dat omtrent 1 miljaar joar geleen gevormd hèt, en 600 miljoen joar geleen weer upgebrookn hèt. De fragmentn zyn round 300 miljoen joar were tope gekommn in Pangaea, da round 200 miljoen geleen beginn'n upbreekn hèt, met de hudige continentn as 't endresultoat.
 
[[Image:Plate tectonics map.gif|600px|center|Ploatntektoniekkoarte]]
 
{{commonscat|Plate tectonics}}
 
[[als:Plattentektonik]]
[[ar:تكتونيات الصفائح]]
[[be:Тэктоніка пліт]]
[[be-x-old:Тэктоніка пліт]]
[[bg:Тектоника на плочите]]
[[bn:প্লেট ভূগঠনপ্রণালী]]
[[ca:Tectònica de plaques]]
[[cs:Desková tektonika]]
[[cy:Tectoneg platiau]]
[[de:Plattentektonik]]
[[en:Plate tectonics]]
[[eo:Platotektoniko]]
[[es:Tectónica de placas]]
[[et:Laamtektoonika]]
[[eu:Plaken tektonika]]
[[fa:تکتونیک صفحه‌ای]]
[[fi:Laattatektoniikka]]
[[fr:Tectonique des plaques]]
[[gl:Tectónica de placas]]
[[he:טקטוניקת הלוחות]]
[[hi:प्लेट विवर्तिनिकी]]
[[hr:Tektonika ploča]]
[[hu:Lemeztektonika]]
[[id:Tektonik lempeng]]
[[is:Flekakenningin]]
[[it:Tettonica delle placche]]
[[ja:プレートテクトニクス]]
[[jv:Lèmpèng tektonik]]
[[ko:판 구조론]]
[[lt:Plokščių tektonika]]
[[lv:Plātņu tektonika]]
[[map-bms:Lempeng tektonik]]
[[ml:ഫലകചലനസിദ്ധാന്തം]]
[[mn:Плит тектоник]]
[[ms:Plat tektonik]]
[[nl:Platentektoniek]]
[[no:Platetektonikk]]
[[om:Tectonic plate]]
[[pl:Tektonika płyt]]
[[pt:Tectónica de placas]]
[[ro:Tectonica plăcilor]]
[[ru:Тектоника плит]]
[[sh:Tektonika ploča]]
[[simple:Plate tectonics]]
[[sk:Platňová tektonika]]
[[sl:Tektonika plošč]]
[[sr:Тектоника плоча]]
[[sv:Plattektonik]]
[[sw:Gandunia]]
[[ta:தட்டுப் புவிப்பொறைக் கட்டமைப்பு]]
[[th:แผ่นเปลือกโลก]]
[[tr:Levha hareketleri]]
[[uk:Нова глобальна тектоніка]]
[[ur:ساخت الطبقات]]
[[vi:Kiến tạo mảng]]
[[zh:板块构造论]]