Ploatntektoniek: verschil tussen versies

[[Image:Plates tect2 en.svg|thumb|350px|De tektonische ploatn van de weirld woarn in den twiddn helt vandevan de twientigste êeuwe in koarte gebrocht.]]

'''Ploatntektoniek''' (van 't Grieks ''tekton'', waddawa da "bouwer" of "daklegger" betêkent) beschryft de grôotschoalse bewegiengn van d'[[eirde]] zyn lithosfeer. De theorie omvat d'oudere conceptn van ''continentoale drift'', ountwikkeld in 't begin van de twientigste êeuwe deur [[Alfred Wegener]], met 't principe van ''zêebodemsprêedienge'' (ountwikkeld in de tsestiger joarn).

* grenzn woarda ploatn noar mankoar toe beweegbeweegn en botsn

dD'Êesteêeste erkende andudienge dan de ploatn van de lithosfeer echt bewoogn, kwaam van een studie van de zêebodem, woarda magnetische ''strips'' wierdn ontdekt die evenwydig laagn an de centroale ounderzêese bergkeetn in 't middn van den Atlantischen Oceoan. De theorie was dat [[magma]] ter plekke van den bergkeetn noa boovn kwaam, en azoa de continentn van mankoar wegduwde. Da was een veel beter anveirdboar mechanisme dan te peizn dan continentn deur den oceoanvloer zoun ploegn.

De studie van den oceoanbodem was van kritisch belang voar d'ontwikkelienge van ploatntektoniek as een theorie. Ol de belangrikkebelangryke fenomêenn gelik upwellienge van magma, transformfoutn en subductie gebeurn ounder woater, en doadeure is mariene geologie van grôot belang gewist voar d'anveirdienge van ploatntektoniek.

Tektonische ploatn bestoan uut een lithosferische mantel met der bovenup twêe sôortn korst: den oceoankorst (vroeger ''sima'' genoemd, achter de mêest vôorkommende elementn [[silicium]] en [[magnesium]]), en de continentoale korst (vroeger ''sial'' genoemd achter de elementn [[silicium]] en [[aluminium]]). De dikte van de korste hangt of van zyn ouderdom: de joungste laagn, teegn de mid-oceoanse begkeetnbergkeetn, is zoa 'n 6 km dikke, binst dat in de subductiezones, achter dat de korste voar miljoenn joarn ofgekoeld hèt, de lithosfeer typisch 100 km dikke is. Typische continentoale lithosfeer hèt een dikte van 200 km, moar da kan ook varieern ten gevolge van bergkeetns en oude ''cratons''. 't Verschil in dikte is ook te zien in de korste: oceoankorste is typisch 6 km dikke, binst da continentoale korst 35 km dikke is.

Omdat oceoanische korst een grôtere dichtheid hèt dan continentoale korst is 't olsan den oceoanische korst die wegsmelt ot j'ounder de continentoale korste duukt in subductiezones. d'Uutzounderienge zyn ''ophiolietn'', waddawa da oceoanische korst is die bluuvn hapern hèt an het continent. Deur 't verschil in dichtheid wordt oceoanische korst mêestol ounder woater gevoundn, binst da continentoale korst mêestol boovn de zêespeegl ligt.

dD' Erer bestoan drie sôortn ploatengrenzn noavolgens hoe dan de indiviuêle ploatn tegenover mankoar beweegn.

# [[#Langsmankoargoande (conservatieve) grenzn|Transformgrenzn]] kujjeku je viendn worda ploatn langs een transformfoute teegn mankoar scheurn.

# [[#Uutmankoargoande (constructieve) grenzn|Uutmankoargoande grenzn]] (of passieve marges) bestoan woar da een ''rift'' ontstoat worda twêe ploatn vanmankoar weggoan, gelik an de Mid-Atlantische Rugge of de Riftvalleie in Ôost -Afrika.

John Tuzo Wilson erkende da deur wryvienge ploatn azoa moa nie langs mankoar kunn slêernsliern, moar da spannienge upbouwt tussn de ploatn toet da de spannienge de wryvienge overkomt en de ploatn met een schok (een eirdbevienge) een endetje langs mankoar beweegn.

An uutêendryvende grenzn beweegn de twêe ploatn van mankoar weg, waddawa da een gapienge schept da deur magma upgevuld wordt.

Sprêedienge langs een lange ounderzêese bergkeetn gelik in den Atlantischen Oceoan is nôois hêeltegansten uniform, en 't verschil verôorzakt transformfoutn. Over 't olgmêen is zo'n sôorte grenze veel minder actief wa da 'tdat eirdbeviengn en vulkoann betreft, en doarom wordn ze dikwils ook passieve grenzn genoemd. Betêkent nateurlik nie dat er hêeltegansten nietend gebeurt in plekkn gelik Ysland, moar in vergelykienge met de twêe andere sôortn grenzn is 't veel rustiger.

't Gedrag van ploatn die noamankoar toe goan, hangt of van 't sôorte lithosfeer van de ploatn die in botsienge kommn. Ot een oceoanische ploate mè grôtere dichtheid met een continentoale ploatploate botst, wordt jie derounder geduwd en wordt een subductiezone gevormd. Overols woardat een oceoantrogge te viendn is, ku je subductie in actie zien.

't Wordt gepeisd da tektonische ploatn beweegn deur verschilln in den dichtheid van den oceoanische lithosfeer en de vervormboarheid van den asthenosfeer. Jounge oceoanische lithosfeer is lichter dan den asthenosfeer, moa noarmaotenoarmoate da 't je ouder wordt, wordt je uutendelik zwoarder dan den asthenosfeer, en omdat den deen meegeeft begint de lithosfeer noa beneen te zienkn.

Den vector van een ploate zyn bewegienge moet ofhangn van de krachtn die d'r up uutg'oefend wordn. Een van de mêest belangrikkebelangryke correloaties is 't feit dan ploatn die een subductiemarge hèn rapper beweegn dan ploatn die da nie hèn.

Een poar van de mêest gekende mindere ploatn zyn d'Arabische Ploate, de Caraïbische Ploate, de Juan de Fuca Ploate, de Cocos Ploate, de Nazca Ploate, de FilippijnseFilippynse Zêeploate en de Scotia Ploate.