Karel den Grôotn: verschil tussen versies

| noame = Karel dende Grôotn

| ipvolger1 = [[Lodewyk dende Vroomn]]

| periode2 = 768-[[814]]<br />me Karloman I<br />(768-771)<br />me [[Karel dende Joungern]] (800-811)

| vôorganger2 = [[Pepeyn dende Kortn]]

| ipvolger2 = [[Lodewyk dende Vroomn]]

| voader = [[Pepeyn dende Kortn]]

'''Karel dende Grôotn''' (Latyn ''Carolus Magnus''), van ‘t Huus van de [[Karoliengers]], Jupille-sur-Meuse, [[2 april]] [[742]] - [[Aakn]], [[28 januoari]] [[814]]), was keuninkkeunienk van de [[Frankn]] van 768 tout an z’nzyn dôod en in 800 wierd ’n deur paus Leo III tout keizer gekrôond.

Karel dende Grôotn was de zeune van [[Pepeyn dende Kortn]], den êestnêeste keunink van 't Huus van de Karoliengers, en Bertrada van Laon, bygenoamd ''Bertrada met de grôte voetn''.

D’r zyn gin portreitn van Karel bekend, mo deurda z’nzyn skelet in Aakn bewoard is, weetn ze dat ’n memè z’nzyn 1 meter 93 styf grôot was.

‘t Was e rostn en j’hadj’haad e moustache.

Zyn grôotvoadergrôtvoader Karel Martel was de latstn [[Hofmeier]] van ’t geslacht van de [[Pepinidn]].

Karel dende Grôotn volgde z’nzyn voader ip achter z’nzyn dôod in 768 en regeerde tegoare memè z’nzyn broere Karloman. In 771 stierf Karloman ounverwachts en kwam Karel keuninkkeunienk van hêel ‘t [[Frankisch Ryk]].

’t Besteur van Karel dende Grôotn was g’inspireerd ip de klassiekn oudheid, en ip [[Kestdag]] 800 liet ‘n hem deur paus Leo III in [[Rome]] tout keizer van ‘t [[West-Romeins Ryk]] krôonn. Dien titel was nie memè gebruukt in West-Europa sedert 476.

Achter den oundergank van ’t West-Romeins Ryk ha Byzantium de keizerstitel g’erfd en nu zoatn ze met e twikeizersprobleem. Mo ‘t Ôost-Romeins Ryk was styf verzwakt en ze woarn nie sterk genoeg vor underhunder te verweirn. In 812 erkende Byzantium, teegn underhunder gouste, officieel ‘t Frankisch keizerschap.

Je breidde ‘t Frankisch Ryk uut en verênigde e grôot stik van West- en Centroal Europa. Je voerde mêer of viftig oorloogn en je won ze bykan ollemolle. Zyn teegnstanders woarn o.a. de Saksn, de Friezn, de Langobardn en de Avaarn. Ip ’t toppunt van z’nzyn macht liep zyn Ryk van deden Elbe en deden Oder tout an de Pyreneeën.

*In 773: de Langobardischn hoofdstad Pavia. Je zet de Langobardischn keuninkkeunienk Desiderius of. Met de toestemmienge van de paus magt ‘n hem ip Poasdag 774 keuninkkeunienk van de Frankn en de Langobardn noemn.

*In 785:de Saksn. Den hertog van de Saksn Widukind bekêert emhem tout ‘t christelik gelôof.

*In 810 most ’n nonoa [[Friesland]] vo de Deensche [[Vikings]] teegn t’houdn.

Karel dende Grôotn sprak verschillige toaln: Latyn en ênigte Germoansche dialectn. Z’nZyn eign toale was e Frankisch dialect van ’t [[West-Germoans]] of e vroege vorm van ’t [[Oudnederlands]].

Je kost nie leezn of schryvn, momoa je liet volksverhoaln ipschryvn in ’t Frankisch. Da boek is spytig genoeg verloorn gegoan.

Binst z’nzyn reizn nornoar ItoaliëItalië kwamt ‘n in contact met e hêeln andere weireld. Je zag de monumentn van Rome, de verfynde Byzantynsche cultuur in Ravenna en je wilde dat ook in ’t nôordn. Je begost kunst en weetnschap t’introduceern en je richtte schooln ip.

‘t Hof van Karel dende Grôotn wierdkwam ‘t centrum van intellectueel leevn. In de schooln wierd er e nieuw schrift ountwikkeld da zorgde vor êenheid in ’t schryvn.

‘t Was e round schrifttype dat hem zere verspreidde over hêel Europa. Loater wierdn de spaties ingevoerd, wa da 't nog beter leesboar makte. ‘t Schrift evolueerde nonoa ‘t Gotisch schrift omda de schryfstifte vervangn wierd deur de ganzeplume.

De drukletters van nu, die ountwikkeld zyn in de Renaissancetyd in [[ItoaliëItalië]]

Die iplevienge van ‘t cultureel leevn leidde tout de [[Karolingische Renaissance]]. E belangryk voorbeeld uut de Karolingische Renaissance ip gebied van architecteure is de ''Paltskapelle''. Karel dende Grôotn liet de kapelle van z’nzyn verbluufplatse (palts) in Aakn bouwn, 'n achthoekig bouwwerk woavan dat ’t ountwerp gebaseerd was ip de basilieke van San Vitale in Ravenna. Den bouw van ’t centroal achthoekig gedêelte van de loatern Dom begost in 796. ’t Is lange d’inspiroatiebronne gewist vo d’ountwerpn van kerkn.

Ounder Karel dende Grôotn wierd de denier ols zilvern êenheidsmunt were ingevoerd.

‘t Woord ''denarius'' komt van ''denarius nummus'', wa da ''muntêenheid van tiene'' betêkntwil zeggn. De noame leeft nog vôort in ''dinar'', de muntêenheid die in verschillige Arabische landn wordt gebruukt, en in ''dinero'', ‘t Spoans woord vo geld. Ook d’oude Fransche muntêenheid ''denier'' is van ''denarius'' ofgeleid. In Iengeland wierdn de pryzn, vó d’invoerienge van ‘t decimoal systèim, uutgedrukt in ''L/s/d'', (vo pond, shilling en penny), woaby da d’ofkortienge ''d'' vo penny ofkomstig is van ''denarius''.

Karel dende Grôotn aha zeevntien jounges met acht van zyn tien geweetn vrouwn of byzittn.

* [[Karel dende Joungern]] (772-811), keuninkkeunienk van de Frankn van 25 december 800

* [[Pepeyn van Italië|Karloman]] (773-810), noame veranderd in Pepeyn, keuninkkeunienk van Italië (781- 810)

* Adaltrudis, (774) getrouwd memè groaf Bego van Parys

* Rotrudis (775-810), getrouwd memè groaf Rorico van Maine

* [[Lodewyk dende Vroomn]] (778-840), keuninkkeunienk van Aquitanië en keizer, twêelinkbroere van Lotharius

* Bertha (779-826), getrouwd memè Angilbert, abt van Sint-Riquier

MeMè Fastrade van Franconie:

MeMè Luutgarde van Alemanië:

Uut z’nzyn verhoudienge memè Sigrada:

Uut z’nzyn verhoudienge memè Reginopycrha:

Uut z’nzyn verhoudienge met Adelinde:

Uut z’nzyn verhoudienge memè Madelgardis:

Karel dende Grôotn is begroavn in z’nzyn eign kapelle in Aakn.

Zyn ênigste zeune die nog leefde, Lodewyk dende Vroomn, volgdeg' emhem ip.

[[Ofbeeldienge:AachenerDomSarg.jpg|750px|center|thumb| Grafmonument van Karel dende Grôotn in den Dom van Aakn]]