Archaeopteryx: verschil tussen versies

Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Alexbot (discuusjeblad | bydroagn)
Xqbot (discuusjeblad | bydroagn)
k robot Anders: nv:Naayée tsídii; cosmetische veranderingen
Regel 1:
[[ImageOfbeeldienge:Archaeopteryx lithographica (Berlin specimen).jpg|thumb|Berlyn exemploar van Archaeopteryx]]
'''''Archaeopteryx''''' is den oudstn en mêest primitieve [[veugel]] da me kenn'n. De name kom van 't Grieks ἀρχαῖος (''archaios'') wa da "oud" betêkent, en πτέρυξ (''pteryx''), wa da "vleuger" of "plume" betêkent.
 
Regel 8:
't Êeste min of mêer volledig exemploar van ''Archaeopteryx'' was gevoundn in 1861, moa twê joar achter da [[Charles Darwin]] zyn boek ''On the Origin of Species'' haad uutgebrocht, en 't wierd onmiddellik een belangrik bewysstik in 't [[Evolutietheorie|evoluusjedebat]]. Tegenwôordig zyn der elf exemploarn van ''Archaeopteryx'' (êen plume en tien mêer volledige exemploarn) gevoundn, woavan dan de mêeste wetenschappers peizn da 't om de zelste sôorte goat. 't Zyn ook de vroegste bewysstikkn van vluchtpluumn, woardat de vlagge an weerskantn van de pluumspille of ''rachis'' asymmetrisch is.
 
== Beschryvienge ==
[[ImageOfbeeldienge:Archiesizeall1.svg|thumb|375px|right|Acht exemploarn van ''Archaeopteryx vergeleekn met een menselikn voet vô de scholae an te duudn]]
''Archaeopteryx'' was een primitieve veugel die in 't ''Tithonioan'', de latste stage van de Juraperiode (150-145 miljoen joar geleen), leefdige. Ol d' exemploarn van ''Archaeopteryx'' zyn gevoundn in de kolkstêen van [[Solnhofen]], die een [[Lagerstätte|lagerstätte]] is de fossieln doar vrê goed bewoard hèt.
 
''Archaeopteryx'' was omtrent de zelste grôotte van een normoale moderne veugel, mè brêe vluegels mè rounde toppn, en een lange steirt vergeleekn met de lichoamslengte. Oundanks een antol kenmerkn dat het gemêenschappelik haad mè moderne veugels (gelik een vorkbêen, pluumn en een ommegekêerdn êestn têen) zyn der nog veel andere die up een ofstammienge van de dinoasuriërs (en vôrol de Dromaeosauriërs) duudt, gelik tandn, de steirt, en bepoalde karakteristiekn in de bouw van 't bekkn en den ienkel.
Regel 16:
Vor een langn tyd achter da ''Archaeopteryx'' in 1861 was gevoundn, bleef het 't ênigste overgangsfossiel met de dinosauriërs. Loater, vanof 1996 zyn der verschilloende goed bewoarde fossieln upgegroavn in China die antoogdn hoe dan verschillende sôortn vlêesetende dinosauriërs verschillende gradoasjes van dons noa volledige pluumn haan. Doadeure stoat ''Archaeopteryx'' nu veel minder up zyn eign as een overgangsvorm tusschn dinosauriërs en veugels.
 
== Paleobiologie ==
=== Pluumn ===
[[ImageOfbeeldienge:Vog1h.jpg|thumb|Fotto uut 1880 van 't ''Archaeopteryx'' exemploar van Berlyn, die toogt dan de bêenn ook pluumn haan. By de loatere preparoasje van 't fossiel zyn die verwyderd.]]
Ol d' exemploarn woardan de pluumn te zien zyn toogn 't bestoan van asymmetrische vluchtvleugels die identiek zyn an de dee die by moderne veugels gevoundn wordn. Juuste gelik by moderne veugels zyn de pluumn up de steirt minder asymmetrisch. Den duum haat echter nog gin ''alula'' of bastoardvleugel die moderne veugels met 't manuvreern up lêge snelheedn.
 
De pluumn up 't lichaam van ''Archaeopteryx'' is minder goed bekend, en is ollêne moa goed ounderzocht up 't Berlynexemploar. In da gevol viendn me contourpluumn, die zo verre rêekn toet an de bêenn, woardan ze een "broek" vormn.
 
[[ImageOfbeeldienge:Archaeopteryx-modern bird tails.png|thumb|left|Anatomische illustroasje die de "voarensteirt" van ''Archaeopteryx'' vergelykt met de "woaiersteirt" van een moderne veugel]]
Langs de rugge lopt er een reekse van pluumn die symmetrisch zyn gelik de contourpluumn, en vô de reste zyn der ook nog spôorn van donspluumn die een bitje trekt up de lichaamsbedekkienge die in de Chinese dinosauriër ''Sinosauropteryx'' gevoundn zyn.
 
=== Vlucht ===
Gelik by moderne veugels zyn de vluchtpluumn van ''Archaeopteryx'' asymmetrisch en de steirtpluumn brêed. Dat is een andudienge dan ze gebruukt wierdn vor in de lucht te bluuvn gedeurende 't vliegn. 't Is nochtans nie dudelik of dat ''Archaeopteryx'' kost vliegn of dat j' ollêne moa kost zweevn. 't Gebrek van een kielvormig bostbêen doe peizn dat ''Archaeopteryx'' up zyn best een zwakke vlieger was.
 
De vleugels van ''Archaeopteryx'' woarn redelik grôot, wa da betêkent dat je kost vliegn an lêge snelheedn, binst dat de rounde vorm van de vleugels hem zou wenboar gemakt hèn vor in een bus de boomn t' ountwykn.
 
[[ImageOfbeeldienge:Archaeopteryx-model-2.jpg|thumb|een model van ''Archaeopteryx lithographica'' in 't ''Oxford University Museum'']]
In 2004 hèn wetenschappers een CT scan gedoan up 't brein van ''Archaeopteryx'', en kwaamn toet de conclusie dat het veel grôter was dan vo de mêeste dinosauriërs, en vôrol de dêeln die te doen hèn mè 't zien, hôorn en coördinoasje van de spiern. 't Binnenôore trekt ook goed up da van moderne veugels, wa da nôdig zou zyn vo 't evenwicht en de ruumtelikke percepsje die helpt by 't vliegn.
 
== Geschiedenisse van d' ountdekkiengn ==
[[ImageOfbeeldienge:Archaeopteryx (Feather).jpg|left|thumb|De beroemde plume van 1860]]
D' ôorsprounkelike ountdekkienge, een ienkele plume was gevoundn in 1860 en een joar loater beschreevn deur Christian Erich Hermann von Meyer. Omda 't moa juuste een plume is kamme nie zeker zyn dat 't hier echt om ''Archaeopteryx'' goat, olhoewel dat het over 't olgemêen doaby geklassèrd wordt. 't Beviendt hem nu in 't Humboldtmuseum in Berlyn.
 
[[ImageOfbeeldienge:Archaeopteryx lithographica (Cast of London Specimen).jpg|thumb|Replica van 't Londenexemploar]]
Kort derachter, in 1861, wierd het êeste skelet, 't zogenaamde Londneexemploar, gevoundn teegn Langenaltheim en een platselike dokteur, Karl Häberlein, gegeevn, die het deureverkocht an 't ''British Museum'' in Londen (nu het ''Natural History Museum'').
 
Regel 44:
 
't Berlynexemploar was ountdekt in 1876 of 1877 on the Blumenberg teegn Eichstätt deur Jakob Niemeyer. 't Wierd in 1881 te koop angeboon, en deur 't Humboldtmuseum in Berlyn upgekocht.
[[ImageOfbeeldienge:Archaeopteryx_lithographica_(Cast_of_Maxberg_Specimen).jpg|left|thumb|Ofgietsel van 't Maxbergexemploar]]
Bestoande uut een rompe, 't Maxbergexemploar was ountdekt in 1956 of 1958 teegn Langenaltheim en beschreevn in 1959, en olhoewel dat het ôois stound g'exposèrd in 't Maxbergmuseum in Solnhofen, is 't nu vermist, meugeliks gestooln of verkocht.
[[ImageOfbeeldienge:ArchaeopteryxHaarlem.JPG|thumb|Haarlemexemploar]]
Het Haarlemexemploar (ook gekend as het Teylerexemploar) was ountdekt in 1855 teegn Riedenburg en up 't moment zelve beschreevn as ''Pterodactylus crassipes''. In 1970 wierd het herkend deur John Ostrom as een exemploar van ''Archaeopteryx'' en 't beviendt hem vo den ogenblik in 't Teylermuseum in Haarlem. 't Is êen van de minst volledige exemploarn, en bestoat uut een poar oarmn en bêenn en een poar nekwervels en ribbn.
 
Regel 52:
 
Het Solnhofenexemploar was in de joaren 1960 ountdekt teegn Eichstätt, en in 1988 beschreevn deur Wellnhofer. Vo den ogenblik lig het exemploar in het Bürgermeister-Müllermuseum in [[Solnhofen]], en ôorsprouonkelik was 't geklassèrd as ''Compsognathus''. 't Is het grotst bekende exemploar.
[[ImageOfbeeldienge:Archaeopteryx bavarica Detail.jpg|thumb|left|Het Münchenexemploar]]
Het Münchenexemploar was ountdekt in 1991 teegn Langenaltheim en in 1993 beschreevn deur Wellnhofer. 't Beviendt hem momentêel in 't ''Paläontologisches Museum München''.
[[ImageOfbeeldienge:Archaeopteryx (Daiting Specimen).jpg|thumb|Daitingexemploar]]
Een achtste, gefragmentèrd exemploar wierd ountdekt in 1990, nie in de Solnhofenkolkstêen, moar in joungere laagn teegn Daiting, Suevia.
[[ImageOfbeeldienge:Archaeopteryx (Chicken Wing).jpg|thumb|left|Bürgermeister-Müllerexemploar ("chicken wing")]]
Een ander fragmentair fossiel wierd in 't jar 2000 gevoundn. 't Is in privoatbezit, moar uutgelêend an 't Bürgermeister-Müllermuseum in [[Solnhofen]]. Omdan de restn moa juuste da van een vluegel is, kreeg het de lapname "chicken wing" (kiekenvleugel).
 
[[ImageOfbeeldienge:Archaeopterix ka03.jpg|thumb|Het Thermopolisexemploar]]
't Thermopolisexemploar was vor een langn tyd in privébezit achter dat in 2005 was ountdekt, moar derachter was 't as een schenkienge gegeevn an het ''Wyoming Dinosaur Center'' in Thermopolis. 't hèt de best bewoarde kop en voetn van olle exemploarn.
 
Regel 65:
<br clear=all>
=== Taxonomie ===
[[ImageOfbeeldienge:Archaeopteryx lithographica (Eichstätter Specimen).jpg|thumb|left|Eichstättexemploar, vantydn verweezn noa ''Jurapteryx'' in plekke van ''Archaeopteryx'']]
[[ImageOfbeeldienge:Archaeopteryx lithographica (Solenhofener Specimen).jpg|thumb|Solnhofenexemploar, vantydn verweezn noa ''Wellnhoferia'' in plekke van ''Archaeopteryx'']]
Tegenwôordig wordn ol de fossieln geklassèrd as êen sôorte, ''A. lithographica'', olhoewel dan der in den tyd veel andere naamn an gegeevn zyn. Zels nu is ter nog olsan discuusje over 't klêenste exemploar da deur sommige wetenschappers noa ''Jurapteryx'' verweezn wordt, en 't grotste exemploar da deur sommige wetenschappers noa ''Wellnhoferia'' verweezn wordt.
<br clear=all>
Regel 103:
 
=== ''Archaeopteryx'' en ''Protoavis'' ===
In 1984 ountdekte Sankar Chatterjee fossieln woavan dat je in 1991 beweirde dan ze behôordn an een veugel die veel ouder was dan ''Archaeopteryx'' (210 toet 225 miljoen joar oud) en dat je ''Protoavis'' noemdige. De fossieln zyn echter nie goed bewoard, en gevoundn in verschillende plekkn, zodoanig dan de mêeste wetenschappers de beweirienge verwerpn.
 
== Externe koppelienge ==
* [http://www.dinosauria.com/jdp/jdp.htm Journal of Dinosaur Paleontology] - Artikels over de verwantschap tusschn dinosauriërs en veugels.
* [http://www.talkorigins.org/faqs/archaeopteryx/info.html All About ''Archaeopteryx''] in [[Talk.Origins]]
 
[[Categorie:Uutgestorvn veugel]]
Regel 146:
[[nl:Archaeopteryx]]
[[nn:Archaeopteryx]]
[[nv:Naayée tsídiʼtsídii]]
[[pl:Archaeopteryx]]
[[pt:Arqueopterix]]