Ploatntektoniek: verschil tussen versies

Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
FoxBot (discuusjeblad | bydroagn)
k Robot Derby: yi:ערד פלאטעס
Xqbot (discuusjeblad | bydroagn)
k r2.7.2) (Robot Anders: mn:Тектоник хавтан; cosmetische wijzigingen
Regel 1:
[[ImageOfbeeldienge:Plates tect2 en.svg|thumb|350px|De tektonische ploatn van de weirld woarn in den twiddn helt van de twientigste êeuwe in koarte gebrocht.]]
'''Ploatntektoniek''' (van 't Grieks ''tekton'', wa da "bouwer" of "daklegger" betêkent) beschryft de grôotschoalse bewegiengn van d'[[eirde]] zyn lithosfeer. De theorie omvat d'oudere conceptn van ''continentoale drift'', ountwikkeld in 't begin van de twientigste êeuwe deur [[Alfred Wegener]], met 't principe van ''zêebodemsprêedienge'' (ountwikkeld in de tsestiger joarn).
 
Regel 7:
* grenzn woarda ploatn langs mankoar schuuvn (transformfoutn)
 
Eirdbeviengn, [[vulkoan|vulkoann]]n, gebergtevormienge en oceoantroggn koomn ollemoale vôorn an de grenzn tussn tektonische ploatn. De relatieve bewegiengssnelheid varieert van 50 toet 100 mm per joar.
 
== Ontwikkelienge van de theorie ==
[[ImageOfbeeldienge:Tectonic plates boundaries detailed-en.svg|thumb|375px|right|Gedetaileerde koarte met de tektonische ploatn en hunder bewegiengsvectors.]]
 
Up 't ende van de negentiende en 't begin van de twientigste êeuwe naamn de mêeste geoloogn an dat d'eirde zyn continentn vastelaagn, en da gebergtevormienge deur verticale bewegiengn van d'eirdkorste kost g'expliqueerd wordn.
Regel 24:
De studie van den oceoanbodem was van kritisch belang voar d'ontwikkelienge van ploatntektoniek as een theorie. Ol de belangryke fenomêenn gelik upwellienge van magma, transformfoutn en subductie gebeurn ounder woater, en doadeure is mariene geologie van grôot belang gewist voar d'anveirdienge van ploatntektoniek.
 
== Sleutelprincipes ==
De butenste laagn van d'eirde zyn ounderverdêeld in de lithosfeer en den asthenosfeer. In een mechanisch upzicht is de lithosfeer kouder en rigider, binst dat den asthenosfeer warmer en mêer vervormboar is. In termn van warmteoverdracht koelt de lithosfeer of deur conductie, binst da den asthenosfeer ook warmte verliest deur convectie. 't Verschil tussn de lithosfeer en den asthenosfeer moe nie verward wordn met 't verschil in chemische samenstellienge tussn de korst en de mantel: olletwêe kunn dêel uutmaakn van de lithosfeer of den asthenosfeer, afhankelik van den druk en de temperateure.
 
Regel 37:
Omdat oceoanische korst een grôtere dichtheid hèt dan continentoale korst is 't olsan den oceoanische korst die wegsmelt ot j'ounder de continentoale korste duukt in subductiezones. d'Uutzounderienge zyn ''ophiolietn'', wa da oceoanische korst is die bluuvn hapern hèt an het continent. Deur 't verschil in dichtheid wordt oceoanische korst mêestol ounder woater gevoundn, binst da continentoale korst mêestol boovn de zêespeegl ligt.
 
== Sôortn ploategrenzn ==
[[ImageOfbeeldienge:Tectonic plate boundaries.png|thumb|right|350px|Drie sôortn ploategrenzn.]]
D' er bestoan drie sôortn ploatengrenzn noavolgens hoe dan de indiviuêle ploatn tegenover mankoar beweegn.
# [[#Langsmankoargoande (conservatieve) grenzn|Transformgrenzn]] ku je viendn worda ploatn langs een transformfoute teegn mankoar scheurn.
Regel 44:
# [[#Noamankoargoande (destructieve) grenzn|Noamankoargoande grenzn]] (of actieve marges) bestoan worda twêe ploatn noa mankoar toe beweegn, ofwel met een subductiezone of een continentoale botsiengszone. Subductie verôorzaakt dikwils vulkanisme ot de ploate die noa beneen goat begint te smeltn.
 
=== Langsmankoargoande (conservatieve) grenzn ===
John Tuzo Wilson erkende da deur wryvienge ploatn azoa moa nie langs mankoar kunn sliern, moar da spannienge upbouwt tussn de ploatn toet da de spannienge de wryvienge overkomt en de ploatn met een schok (een eirdbevienge) een endetje langs mankoar beweegn.
 
Een goe vôorbêeld van zoa'n sôorte ploategrenze is de San Andreasfoute an de westkust van Nôord-Amerika, de Alpiene foute in [[Nieuw-Zêeland]] of de Nôord-Anatolische foute in [[Turkeye]].
 
=== Uutmankoargoande (constructieve) grenzn ===
[[ImageOfbeeldienge:Bridge across continents iceland.jpg|thumb|250px|Brugge over de Álfagjá riftvalleie in 't zuudwestn van [[Ysland]], de grenze tussn de Nôord-Amerikoanse Ploate en den Eurazioatische Ploate.]]
An uutêendryvende grenzn beweegn de twêe ploatn van mankoar weg, wa da een gapienge schept da deur magma upgevuld wordt.
 
Sprêedienge langs een lange ounderzêese bergkeetn gelik in den Atlantischen Oceoan is nôois hêeltegansten uniform, en 't verschil verôorzakt transformfoutn. Over 't olgmêen is zo'n sôorte grenze veel minder actief wa dat eirdbeviengn en vulkoann betreft, en doarom wordn ze dikwils ook passieve grenzn genoemd. Betêkent nateurlik nie dat er hêeltegansten nietend gebeurt in plekkn gelik Ysland, moar in vergelykienge met de twêe andere sôortn grenzn is 't veel rustiger.
 
=== Noamankoargoande (destructieve) grenzn ===
't Gedrag van ploatn die noamankoar toe goan, hangt of van 't sôorte lithosfeer van de ploatn die in botsienge kommn. Ot een oceoanische ploate mè grôtere dichtheid met een continentoale ploate botst, wordt jie derounder geduwd en wordt een subductiezone gevormd. Overols woardat een oceoantrogge te viendn is, ku je subductie in actie zien.
 
Regel 64:
Os twêe oceoanische ploatn t'hope kommn, wordt er een eilandboge gevormd worda de ploate met de grotste dichtheid ounder den anderen duukt. In da geval komt d'r ook magma noa boovn, moar omdat er gin continent in de weg zit, koomn de vulkoann geweune in de zêe noa boovn. Vôorbêeldn zyn Japan en de Aleoetische eilandn.
{|align="center"
|[[FileOfbeeldienge:Active Margin.svg|thumb|Oceoanisch / Continentoal]]
|[[ImageOfbeeldienge:Continental-continental convergence Fig21contcont.gif|thumb|Continentoal / Continentoal]]
|[[ImageOfbeeldienge:Oceanic-oceanic convergence Fig21oceanocean.gif|thumb|Oceoanisch / Oceoanisch]]
|}
 
Nie olle ploategrenzn zyn gemakkelik t'herkenn. Een vôorbêeld hiervan is den Alpiene / Middellandse Zêegrenze worda twêe grôte ploatn (den Eurazioatischn en den Afrikoansn) t'hope kommn, moa wodan d'r ook veel microploatn tussnin zittn.
 
== Dryfkracht voa de ploatnbewegienge ==
't Wordt gepeisd da tektonische ploatn beweegn deur verschilln in den dichtheid van den oceoanische lithosfeer en de vervormboarheid van den asthenosfeer. Jounge oceoanische lithosfeer is lichter dan den asthenosfeer, moa noarmoate da 't je ouder wordt, wordt je uutendelik zwoarder dan den asthenosfeer, en omdat den deen meegeeft begint de lithosfeer noa beneen te zienkn.
 
Up zyn eign kan subductie nateurlik nie den ênigen kracht zyn die ploatn doe beweegn. Bevôorbêeld, de Nôord-Amerikoanse ploate beweegt noa 't westn, moar hè nievers subductiegrenzn. 't Wordt gepeisd da convectiebewegiengn in den eirde zyn mantel up êen of andere maniere wordn overgebrocht noar de lithosfeer, moar hoe dat da gebeurt, is nog nie zeker.
 
=== Externe krachtn ===
In een studie gepubliceerd in den ''Geological Society of America Bulletin'' stelln een team van Italioanse en Amerikoanse wetenschappers da de westwoartse bewegienge van ieder ploate kan g'expliqueerd wordn deur de rotoatie van d'eirde en de getydnwryvienge van de moane. Ot d'eirde noa 't ôostn droait, trekt de moane zyn zwoartekracht een klêen bitje noa 't westn.
 
Da zou verkloarn woarom dan Venus en Mars gin ploatntektoniek hèn: Venus hè gin moane, en de moann van Mars zyn te klêne voa veel effect t'hèn<ref>{{en}} [http://news.nationalgeographic.com/news/2006/01/0124_060124_moon.html National Geographic, 24 januoari 2006]</ref>.
 
=== Invloed van de verschillende mechanismn ===
[[ImageOfbeeldienge:Global plate motion 2008-04-17.jpg|thumb|350px|Ploatebewegienge gebaseerd up Global Positioning System (GPS) satellietdata van NASA [http://sideshow.jpl.nasa.gov/mbh/series.html JPL]. De vectoorn toogn de richtienge en de grôotte van de bewegienge.]]
Den vector van een ploate zyn bewegienge moet ofhangn van de krachtn die d'r up uutg'oefend wordn. Een van de mêest belangryke correloaties is 't feit dan ploatn die een subductiemarge hèn rapper beweegn dan ploatn die da nie hèn.
 
== Hudige ploatn ==
 
=== Grôte ploatn ===
De grôte ploatn zyn de:
*Afrikoanse Ploate omvat [[Afrika]] - Continentoale ploate
Regel 98:
*Pacifieke Ploate omvat den [[Stillen Oceoan]] - Oceoanische ploate
 
=== Mindere ploatn ===
Een poar van de mêest gekende mindere ploatn zyn d'Arabische Ploate, de Caraïbische Ploate, de Juan de Fuca Ploate, de Cocos Ploate, de Nazca Ploate, de Filippynse Zêeploate en de Scotia Ploate.
 
== Supercontinentn ==
De bewegienge van tektonische ploatn hèt mettentyd supercontinentn gevormd en were upgebrookn. 't Êeste supercontinent da me redelik zeker van weetn is Rodinia, dat omtrent 1 miljaar joar geleen gevormd hèt, en 600 miljoen joar geleen weer upgebrookn hèt. De fragmentn zyn round 300 miljoen joar were tope gekommn in Pangaea, da round 200 miljoen geleen beginn upbreekn hèt, met de hudige continentn as 't endresultoat.
 
Regel 107:
<references/>
 
[[ImageOfbeeldienge:Plate tectonics map.gif|600px|center|Ploatntektoniekkoarte]]
 
{{commonscat|Plate tectonics}}
Regel 159:
[[mk:Тектоника на плочи]]
[[ml:ഫലകചലനസിദ്ധാന്തം]]
[[mn:Тектоник хавтан]]
[[mn:Плит тектоник]]
[[ms:Plat tektonik]]
[[nl:Platentektoniek]]