Zwyn: verschil tussen versies

Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
RedBot (discuusjeblad | bydroagn)
k r2.7.2) (Robot Derby: ext:Sus scrofa domestica
Geen bewerkingssamenvatting
Regel 12:
|datum=1758
}}
't '''Zwyn''' (''Sus scrofa domesticus'') is e [[domesticatie|gedomesticeerd]] [[wild zwyn]]. Zwyns werdn 5000 toe 7000 joar geleedn voe 't eest gedomesticeerd. Zwyns krygn soms de weetnschappelikke noame ''Sus scrofa'', moa sommigte auteurs gebruukn die noame allêne voe wilde zwyns. Ip verschillendeverschillige plekkn ip de wereldweireld zyn temme zwyns were verwilderd gerakt.
 
''Sus scrofa''' è vier oundersôorten, die in verschillnde geogroafische gebiedn vôornkomn:
Regel 19:
* ''Sus scrofa cristatus'' (Klêen-Azië en Indië)
* ''Sus scrofa vittatus'' (Indonesië)
== Terminologie ==
E vrouwelik zwyn wordt e ''zeuge'' genoemd, e mannelik zwyn nen ''beir'' en e jounk e ''vikken''. E ''gelte'' is e vrouwelik zwyn da nog nie gejoengd het. E mannelik zwyn die zen ballen kwyt is gegrocht wordt een ''barge'' genoemd. Een gespend vikken die afgemest wordt, wordt e ''vet zwyn'', ook wel ''vleesvarken'' genoemd.
 
In 't Vlams van de 17de17ste/18de18ste eeuw was erter ook al sprake van vickens, zeugen en beers. De joungjoungn van everzwyns wiern toch evenwelwel gin vicken genaamdgenoemd, mo '''koddaard'''. De termen "zwyn" en "vercken" wiern deur mekaarmekoar gebruukt, al lykt het der ip dat beist da surtoesurtout "zwyn" nu een scheldwoord is (peist an uutspraken lik "mo gy zwyn"), vroeger eerder "vercken" als scheldwoord gebruukt wier. In processen van die jarenjoaren ku'je dus wel ne keer uutspraken lezen in de zin van "Ghy hoere, ghy vercken".
E vrouwelik zwyn wordt als joungsje '''gelte''' en als vulwassen beeste '''zeuge''' genaamd. E mannelik zwyn wordt ne '''beer''' of '''beir''' (ZO WVL) genaamd. E jounk wordt '''vikken''' genaamd. Een gespend vikken die afgemest wordt, wordt '''vet zwyn''', ook wel '''vleesvarken''' genaamd. E mannelik zwyn die zen ballen kwyt is gegrocht wordt een '''barge''' genaamd.
 
In 't [[Frans]] klappen ze van '''porcelet''' (vikken), ''cochette'' (gelte), '''nourrain''' (vleesvarken), '''truie''' (zeuge) en '''verrat''' (beerbeir). In 't Ingels is erter respectivelikrespectievelik sprake van '''piglets''', '''gilts''', '''sows''' en '''boars'''. Zeugen in 't algemeen, dus zowel jounge alsof oede wornwordn in 't Ingels '''hogs''' genaamdgenoemd.
In 't Vlams van de 17de/18de eeuw was er ook al sprake van vickens, zeugen en beers. De joung van everzwyns wiern toch evenwel gin vicken genaamd, mo '''koddaard'''. De termen "zwyn" en "vercken" wiern deur mekaar gebruukt, al lykt het der ip dat beist da surtoe "zwyn" nu een scheldwoord is (peist an uutspraken lik "mo gy zwyn"), vroeger eerder "vercken" als scheldwoord gebruukt wier. In processen van die jaren ku'je dus wel ne keer uutspraken lezen in de zin van "Ghy hoere, ghy vercken".
 
In 't Frans klappen ze van '''porcelet''' (vikken), cochette (gelte), '''nourrain''' (vleesvarken), '''truie''' (zeuge) en '''verrat''' (beer). In 't Ingels is er respectivelik sprake van '''piglets''', '''gilts''', '''sows''' en '''boars'''. Zeugen in 't algemeen, dus zowel jounge als oede worn in 't Ingels '''hogs''' genaamd.
 
== Kwêek ==
Zwyns wordn massoal gekwêekt vor under vlêes.
En zwyn es êen van de mêest stress-gevoelige bêesten da we kenn. Doarom wirdn ze lankstom minder buten gekwêekt. An den universiteit van Gent zoeken ze ol joaren noa middels om de stress-gevoeligeid te verminderen.
 
Oat'er ne warmen luchtballon ip minder dan ounderd meiters overvliegt keunn z'al in paniek sloan en wegstormen, tweirs deur ofsleutiengn en stekkerdroadn. Achternoa zyn ze goe vô de nôodslacht.
 
En zwyn es êen van de mêest stress-gevoelige bêesten da we kenn. Doarom wirdn ze lankstom minder buten gekwêekt. An den universiteit van [[Gent]] zoeken ze ol joaren noa middels om de stress-gevoeligeid te verminderen. Oat'er ne warmen luchtballon ip minder dan ounderd meiters overvliegt keunn z'al in paniek sloan en wegstormen, tweirs deur ofsleutiengn en stekkerdroadn. Achternoa zyn ze goe vô de nôodslacht. En zwyn da geslacht wird ounder stress geeft slicht vlêes da allêne moa goe es voe in charcuterie te droaien; doarom bringt het ôok nie vele ip. Om gêen stress t'èn wirden de mêeste zwyns twolf uren vôorn de slacht ingespeit me 'n kalmeriengsmiddl. Dad'es êen van de redens vowuk da zwynevlêes mêer en mêer noa medikamenten smoakt.
En zwyn da geslacht wird ounder stress geeft slicht vlêes da allêne moa goe es voe in charcuterie te droaien; doarom bringt het ôok nie vele ip.
 
Omdat 't vlêes van ne volwassn beir geweunlik nie smoakelik is, castreren ze mêestal de mannelikke vikkns oan ze 'n poar weken oud zyn. 't Gevolg es rustiger stallen en mêer en verkôopboar vlêes. Da castreren of 't ofsnyen van de teelbollen gebeurt anno 2006 me 'n hêel scherp meske of 'n kniptangske; de vikkens tieren vuuf secounden en doen toun were vôort lik geweunlik. 't Es nie bekend oanzeoan ze tieren van benouwdegie of van 't zêer. Natuurlik zyn de groene en de dierebeschermers doa nie hêel mee akkôord, moa van d'alternatieven lik verdôvienge of castrerienge me medicamentn zyn de gevolgen en residuen in 't vlêes nie goe bekend.
Om gêen stress t'èn wirden de mêeste zwyns twolf uren vôorn de slacht ingespeit me 'n kalmeriengsmiddl. Dad'es êen van de redens vowuk da zwynevlêes mêer en mêer noa medikamenten smoakt.
 
=== InseminatieInseminoatie en zoekbeers ===
Omdat 't vlêes van ne volwassn beir geweunlik nie smoakelik is, castreren ze mêestal de mannelikke vikkns oan ze 'n poar weken oud zyn. 't Gevolg es rustiger stallen en mêer en verkôopboar vlêes. Da castreren of 't ofsnyen van de teelbollen gebeurt anno 2006 me 'n hêel scherp meske of 'n kniptangske; de vikkens tieren vuuf secounden en doen toun were vôort lik geweunlik. 't Es nie bekend oanze tieren van benouwdegie of van 't zêer.
In de moderne Vlamse zwynesector kunkunn zwyneboern die vele zeugen tope ounoudn 't under nie meer permitteern van al under zeugn te latenloaten dekkn deur eigen beers. Ten eerste ze zoun veel te veel beers moeten ounoudn, die vaneigens plekke vraagt en geld kost an 't eten enzovors, mo ten twidde met assan te moeten tjooln met beers zoun z'ook veel te veel veiligheidsrisico's moeten pakken met dat beers al by al gevaarlikegevoarlike beesten zyn. Ten derde, en messchien nog belangrikst van al, 't is ook no hygiëne toe nie meer verantwoord om die beers hele dagen ip andere zeugen te latenloaten gaangoan (sexueel overdraagbareoverdroagboare ziekten, [[SOA]]'s !). Ten slotte willen al de boeren vaneigens vikkens van de beste beers. Domee dat de meeste zwyneboeren [[sperma]] inkopen van [[KI-stationg]]sstationgs. In [[West-VlaandernVloandern]] zyn der intussen een paar grote en gekende KI-stationgs ipgekomn; [[KI-Gantois-Oudenburg]], [[KI-Cobbaert]], [[KI-Lichtervelde]], en andere. In die KI-stationgs ounoudn ze een hele serie van de beste beers, en wornwordn ze alle dagen of toch regelmatigregelmoatig zaadzoad afgetrokken.
 
Oundanks dat de meeste zwyneboern dus zaadzoad inkopen, ounoudn ze meestal toch nog assan één of e paarpoar beers. Da's nie als reserve of zo, mo der blykt da zeugen vele beter togen wanneer da ze [[brounstig]] zyn a'tos ze nenen beer zien, en liefst één die by under komt knuffelen, geruchte makt, da ze kunn rieken enzovors. Beers die moeten dienn om goeste ip te wekken, mo die a 't puntje by paaltje komt der toch nie ip meugen, wornwordn [[zoekbeer]]s''zoekbeers'' genaamdgenoemd.
Natuurlik zyn de groene en de dierebeschermers doa nie hêel mee akkôord, moa van d'alternatieven lik verdôvienge of castrerienge me medicamentn zyn de gevolgen en residuen in 't vlêes nie goe bekend.
 
't Is wel merkwaardigmerkwoardig da zeugen under zo gemakkelik latenloaten in de zak zetten. Heel wa boeren en een nepbeer in plastiek die met batterien ip wieltjes weg en were lopt (rolt). De boer of boerinne speit met ulder speitebusse e bitje [[berereuke]]beirereuke ip zen kounte, en al die zeugen mo zot staan van de goeste.
== Inseminatie en zoekbeers ==
In de moderne Vlamse zwynesector kun zwyneboern die vele zeugen tope oun 't under nie meer permitteern van al under zeugn te laten dekkn deur eigen beers. Ten eerste ze zoun veel te veel beers moeten oun, die vaneigens plekke vraagt en geld kost an 't eten enzovors, mo ten twidde met assan te moeten tjooln met beers zoun z'ook veel te veel veiligheidsrisico's moeten pakken met dat beers al by al gevaarlike beesten zyn. Ten derde, en messchien nog belangrikst van al, 't is ook no hygiëne toe nie meer verantwoord om die beers hele dagen ip andere zeugen te laten gaan (sexueel overdraagbare ziekten, [[SOA]]'s !). Ten slotte willen al de boeren vaneigens vikkens van de beste beers. Domee dat de meeste zwyneboeren [[sperma]] inkopen van [[KI-stationg]]s. In West-Vlaandern zyn der intussen een paar grote en gekende KI-stationgs ipgekomn; [[KI-Gantois-Oudenburg]], [[KI-Cobbaert]], [[KI-Lichtervelde]], en andere. In die KI-stationgs oun ze een hele serie van de beste beers, en worn ze alle dagen of toch regelmatig zaad afgetrokken.
Oundanks dat de meeste zwyneboern dus zaad inkopen, oun ze meestal toch nog assan één of e paar beers. Da's nie als reserve of zo, mo der blykt da zeugen vele beter togen wanneer da ze [[brounstig]] zyn a't ze ne beer zien, en liefst één die by under komt knuffelen, geruchte makt, da ze kunn rieken enzovors. Beers die moeten dienn om goeste ip te wekken, mo die a't puntje by paaltje komt der toch nie ip meugen worn [[zoekbeer]]s genaamd.
't Is wel merkwaardig da zeugen under zo gemakkelik laten in de zak zetten. Heel wa boeren en een nepbeer in plastiek die met batterien ip wieltjes weg en were lopt (rolt). De boer of boerinne speit met ulder speitebusse e bitje [[berereuke]] ip zen kounte, en al die zeugen mo zot staan van de goeste.
 
== Varia ==
Regel 52 ⟶ 48:
* Et sperma van den beer wordt vele gebruukt in de parfumindustrie omwille van zyn "geurfixatie" eignschappn.
 
== Et zwynLiedje ==
't Zwyn es e vrêe belankryke bêeste vô de West-Vloamingn. Z'èn der zelst e ploate van emak, ip de melodie van 't Dutse zuplied ''Trink, trink, Brüderlein, trink'' van Wilhelm Lindemann:
 
Regel 97 ⟶ 93:
:en zwyg my van oaze of kieken
:mo geef my een brokske van 't zwyn
{{commonscat|Sus scrofa domesticus}}
 
[[Categorie:Zwyn]]