Beuke: verschil tussen versies

De '''beukn''' ('''''Fagus''''') zyn e [[Geslacht (biologie)|geslacht]] van wientrekoale boomn uut de [[Familie (biologie)|famielje]] van de [[beukachtign]], inêems in warmgemoatigd [[Europa]], [[Azië|Oazje]] en [[Nôord-Amerika]]. Recente klassifikoasje-[[systêem]]n van 't geslacht erkenn tiene toe dertien [[Sôorte|sôortn]] in twêe ofzoenderlikke subgeslachtn, ''Engleriana'' en ''Fagus''<ref>{{en}} Denk, Thomas with Guido Grimm and Vera Hemleben 2005 : Patterns of Molecular and Morphological Differentiation in ''Fagus'' (Fagaceae): Phylogenetic Implications. American Journal of Botany 92(6):1006-1016.</ref><ref name="Shen, Chung-Fu 1992">Shen, Chung-Fu. 1992. A Monograph of the Genus ''Fagus'' Tourn. Ex L. (Fagaceae). Ph.D. Dissertation, City University of New York.</ref>. 't Oendregeslacht ''Engleriana'' wordt allêene mo in Ôost-Oazje gevoenn, en 't is duudlik verschillnd van 't oendregeslacht ''Fagus'' in de zin da die beukn boomn zyn woavan da de takkn lêege gruujn, dikkers bestoande uut mêerdre stammn mêt e gilwe schusse. Andre kenmerkn die e verschil uutmaakn bestoan uut de witachige schyn ip den oendrekant van de bloarn, de zichboare tertièère bladnervn, en e lank zocht naptje. ''Fagus japonica'', ''Fagus engleriana'', en de sôorte ''F. okamotoi'', vôorgesteld deur de plantkundige Chung-Fu Shen in 1992, bevattn da oendregeslacht <ref name="Shen, Chung-Fu 1992"/>. De beetre gekende beukn uut 't oendregeslacht ''Fagus'' ên undre takkn ooge ip de grôote dikke stamn mêt zèèvre-grysde schusse. Die groep omvat ''Fagus sylvatica'', ''Fagus grandifolia'', ''Fagus crenata'', ''Fagus lucida'', ''Fagus longipetiolata'', en ''Fagus hayatae'' <ref name="Shen, Chung-Fu 1992"/>. De klassifikoasje van de Europeesche beuke, ''Fagus sylvatica'' is ingewikkeld, mêt e varjoasje an verschillnde naamn die vôorgesteld zyn vo de verschillnde sôortn en oendresôortn in die streeke (byvôorbeeld ''Fagus taurica'', ''Fagus orientalis'', en ''Fagus moesica''<ref> {{en}} Gomory, D. with L. hi , R. Brus, P. Zhelev, Z. Tomovic, en J. Gracan 1999 : Genetic differentiation and phylogeny of beech on the Balkan peninsula, ''Journal of Evolutionary Biology'', 12: 746-752.</ref>). Oendrezoek gift an da de beukn in Euroazje undre mo loate in de oentwikkliengsgeschiednisse zyn goan ipsplitsn, binst 't Miocêen. De populoasjes in da gebied verteegnwôordign 'n areoal van dikkers oovrelappnde morphotypn, oewêl da geneetiesche oentleedienge nie duudlik 't bestoan van verschillnde sôortn oendresteunt <ref> {{en}} Denk, Thomas with Guido Grimm, K. Stogerer, M. Langer, Vera Hemleben 2002 : The evolutionary history of ''Fagus'' in western Eurasia: Evidence from genes, morphology and the fossil record, ''Plant Systematics and Evolution'', 232:213-236.</ref>.

Binn de beukachtign ê recent oendrezoek getoogd da ''Fagus'' de nor eevoluusje mêest bazoale groep is <ref> {{en}} Manos, Paul S. with Kelly P. Steele 1997 : Phylogenetic analysis of “Higher” Hamamelididae based on Plasid Sequence Data, ''American Journal of Botany'', 84(10):1407-1419.</ref>. De schynbeukn of 't geslacht ''Nothofagus'' woavan da vroegre gepeisd was dat 't dichte verwant was mê de beukn, wordn nu bekeekn lik leedn van 'n ofzoenderlikke famielje, de schynbeukachtign of ''Nothofagaceae''. Ze zyn te vienn in [[Australië]], Niew Zêeland, Niew Guinea, Niew Caledonië, [[Argentinië]] en [[Chili]] (oofdzoaklik Patagonië en Vierland).

De Europeesche beuke is de mêest algemêen gekwikte, aloewêl datr e poar belangryke verschilln zyn tusschn sôortn ofgezien van detaj-elementn lik d' ofmeetienge van 't blad. De bloarn van beukeboomn zyn hêelegans toe spoarzoam getand, 5–15 lank en 4–10 &nbsp;cm brêed. Beukn zyn êenuuzig, ze droagn dus de mannlikke en de vrowlikke blommn ip dezeifste plante. De klêene blommn zyn êenslachtig, de vrowelikke blommn oenstoan per twêe, de mannelikke blommn vormn katjes die bestuuvn mêt d' ulpe van de wiend.

Ze wordn vôortgebrocht in de lente kort achtre 't verschynn van de bloarn. De schusse is effn en licht-grysde. De vruchtn zyn klêene, lik e scherp driekantige neute van 10–15 &nbsp;mm lank, allêenstoande of per twêe in zocht-gesteeklde doozetjes van 1,5–2,5 &nbsp;cm lank, gekend lik naptjes. 't Doozetje kan e varjoasje van stekker- toe schubachtige anangsels ên, woavan 't karaktre, tegoare mê d' ofmeetienge van 't blad, êen van de primèère kenmerkn is vo beukn van mekoar 't oendrescheidn <ref name="Shen, Chung-Fu 1992"/>. De neutn zyn eetboar, aloewêl e bitje bittre (mo nie zo bittre lik êekls, mê 'n oog tanniene-geholte, en ze wordn [[Boeknneute|boeknneutn]] of beukemast genaamd.

De naame van de boom (Latyn ''fagus'', vandoar de weetnschapplikke naame; verwant mê "beech", "beuke", "Buche" ...enzovôorts) is van Indo-Europeesche ôorsproenk, en speelde e belangryke rolle in de vroege diskuusjes oovre de [[Eirdrykskunde|eirdrykskundige]] ôorsproenk van de Indo-Europeesche volkrn. 't Grieks φηγός is van dezeifste wortl, mo 't wôord wierd toegepast ip den êekeboom (byvôorbeeld Ilias 16/767) omdatr in Grieknland gin beukn zyn <ref> {{en}} Robert Beekes 2010 : Etymological Dictionary of Greek, Leiden and Boston, pp. 1565–6</ref>.

De beukeschusse is uutzoenderlik dinne en dr kan gemakklik in gekrast wordn. Omda de beukeboomn zukke têere schusse ên, bluuvn inkerviengn lik anduudiengn van verliefdn en andre vormn van ''graffiti'' altyd bestoan omda de boom nie kapaable is vo da 't oovregruujn <ref> {{en}} Lawrence, Gale 1984 : A Field Guide to the Familiar: Learning to Observe the Natural World, ''University Press of New England'', Hannover, 75-76. </ref>.

Beukeschusse-ziekte is e schimml-infeksje die d' Amerikoansche beukn antast, verôorzakt deur schusse-[[keevrs]] <ref> {{en}} "beech." 2008 : The Columbia Encyclopedia. New York: ''Columbia University Press'', New York, Credo Reference. Web. 17 September 2012.</ref> Infeksje kan leidn noa de dôod van de boom <ref>{{en}} beech bark disease." 2006 : Dictionary of Microbiology & Molecular Biology, ''Wiley'', Hoboken, Credo Reference. Web. 27 September 2012.</ref>.

Dr is êenig oendrezoek gewist oovre 't feit da de vroege landbow[[systêem]]n de verspreidienge van de beuke zoen bevorderd ên in kontinentoal Europa. 't Oendrezoek êt e verband geleid tusschn 't vestign van beukebusschn in Skandinoavje en in [[Duutsland]] mê verstôorienge deur vier, da was e vroege landbowpraktyk. In andre streekn mêt e lange geschiednisse van kulteure, [[Bulgareye ]] byvôorbeeld, komt da patrôon nie vôorn, zodus is 't nog oltyd nie duudlik ip wukke maniere de menschlikke bedryvigeid de verspreidienge van de beuke ê bepoald <ref> {{en}} Bradshaw, R.H.W. with N. Kito and T. Giesecke 2010 : Factors influencing the Holocene history of ''Fagus'', ''Forest Ecology and Management'', 259:2204-2212.</ref>.

Lik e nateurlik gruujnde busboom, merkt y de belangryke grenze tusschn d' Europeesche loofboomzôone en de nôordlikke konifeerebus-zôone. Die grenze is belanryk zowêl vo fauna lik vo flora en 't is e scherpe lyne lanst de [[Zweedn|Zweedsche]] westkuste, die briddre wordt no 't Zuudn toe. In [[Denemarkn]] en in Skåne, in 't uutrste Zuudn van 't Skandinoafs Schiereiland, te zuudwestn van de nateurlike [[sparre]]grenze, is 't de mêest vôornkommnde busboom. In [[Nôorweegn]], was de beuke-migroasje hêel recent, en de sôorte ê zyn meuglikke verspreidienge nog nie bereikt. Vandoa da 't vôornkommn van [[Êke|êeke ]] in Nôorweegn wordt gebruukt lik n anduudienge van de grenze tusschn 't [[Warmgemoatigde loof- en gemienglde busschn|gemoatigd loofbus]] en 't boreoale sparre-[[pynboom]]bus.

De grôotbloadige beuke (''Fagus grandifolia'') komt vôorn in e grôot dêel van d' ôostlikke [[Verênigde Stoaten van Amerika|Verênigde Stoaten]] en zuudôostlik [[Canada|Kanada]] <ref> [[Busschn in Ôostlik Kanada - boreoaln oovregank]] </ref>, mêt e versnipperde populoasje in [[Mexico]]. 't Is d' êenige ''Fagus'' –sôorte in 't Westlik Oafroend.