Brounstyd

Den brounstyd es d'eeste cultuurperiode woa dan de prehistorische mienschn alloam makten da uut metoal bestound in plekke van steen. Den brounstyd begunt an 't ende van den joungn steentyd round 1800 v.C. en deurde by uus tout 800 v.C.

Brounzn bylle, Duutsland, 1100 v.C.

Brounzn fibula uut Spanje, 1100 – 800 v.C.

't Wit peird van Uffington, Iengeland, 1200 v.C.

Grafheuvel uut den brounstyd

De Nebraschyve, Duutsland, 1600 v.C.

Den brounstyd in de Lege Landn keun j’indeeln in drie periodes.

• vroegen brounstyd: 2000 – 1800 v.C.
• middn brounstyd: 1800 – 1100 v.C.
• loatn brounstyd: 1100 – 800 v.C.

Koper en brouns

Deur 't verhittn van steens up hoge temperateure kreeg den prehistorischn miens in de mot dan ze zo metoal uut steens kostn krygn. Deur da vloeiboar metoal up te vangn in ne steen woaruut dat er e vorme gekerfd wos en hem toun te loatn ofkoeln, kostn ze zyder alloam (lik werktuugn, woapns) moakn da veel sterker wos dan da 't van steen wos gemakt.

D'eeste werktuugn uut metoal bestoundn uut koper. 't Nadeel van zuver koper es da datte nie vree sterk en es. Moa oe j' koper mè en bitje tin (max. 10 %) miengelt, kryg je brouns. En brouns es vele keers sterker dan koper. In sommigste streekn, woada tin nie gemakkelik te vindn wos, hèin de mienschn koper mè 2 à 3 % arseniek gemiengeld, wuk da à peu près dezelste uutkomste ha lik tin.

Dienen techniek komt uut et Middn-Oostn. Ze gootn doar ol brouns round 3000 v.C. Bitje mè ne kee gerochte brouns ook in Europa olgemeen in gebruuk. Ook in West-Vloandern zyn d’r brounzn voorwerpn gevoundn (byv. hielbylln in Oarelbeke). Da wil doarom nie zeggn dan die voorwerpn hier gemakt hèin gewist want de boasismaterioaln vo brouns te moakn (koper en tin) vind je nie in de Lege Landn.

Brouns wos verhandeld en g’importeerd over grote ofstandn. Omda't nie gemakkelik te vindn wos olhier, hèit steen (silex) lanks uze kantn noois helegansn deur brouns verdroungn gewist.

Archeoloogn peizn dan de prehistorische mienschn vanof den brounstyd hunder meer begostn t'organiseern. Want alloam moakn van metoal es moeilik, da moe deur ne specialist gebeurn, da vroagt dus de nodige organisoasje.

Brounzn voorwerpn

Omda brouns styf zwoar es, kostn ze der gin ol te grote of lange voorwerpn van moakn. Bylln woarn d’eeste voorwerpn dan van brouns gemakt woarn. Der bestoan veel soortn van brounzn bylln, ’t es ol te ziene up wukke plekke en in wukke periode dan ze gemakt zyn.

• vlakbylln
• randbylln
• hielbylln
• vleugelbylln
• kokerbylln
• palstave

Lik da brouns meer in gebruuk gerocht, woarn d’r ook meer voorwerpn uut brouns gemakt.

• woapens: dolkn, zwoardn, speerpuntn, pylpuntn
• alloam vo doageliks gebruuk: bylln, zikkels, betels, messn
• versieriengn: fibula’s (mantelspeldn), brazelees, torques (versieriengn vo an de nekke)

Recente voundstn wyzn up productie van brounzn voorwerpn up grote schoale dan nie ollene vo eigen gebruuk zoudn gediend hèin.

Kunste in den brounstyd

Neffers d'hogger genoemde brounzn voorwerpn, zyn ook typisch vo die periode:

• reuze-heuvelfiguurn of geoglyfn, lik 't wit peird van Uffington (Iengeland), de reus van Cerne Abbas (Iengeland)
• droge meurn, lik de Nuraghi-toorns in Sardinië (Itoalië)
• eirdewerk (keramiek)
• hemelschyve van Nebra, 1600 v.C. Die schyve es d'oudste voorstellienge van de zunne, de moane, de sterrn en de Pleioadn uut den brounstyd. Z'es g'associeerd mè de Aunjetitz-cultuur (zie vodder).

Cultuurn uut den brounstyd

• Klokbekercultuur, West- en Middn-Europa, 2800 – 1900 v.C. Genoemd noa de typische vorm van hunder eirdewerk.
• Aunjetitz (Iengels: Unetice) cultuur, Middn-Europa, 2300 – 1500 v.C.
• Tumuluscultuur, Middn-Europa, 1600 – 1200 v.C.
• Urnenveldcultuur, Europa, 1300 – 750 v.C.

Kopertyd?

Der zyn in West-Europa kopern voorwerpn gevoundn gewist moa bylange nie up zukke grote schoale lik brouns. West-Europeesche archeoloogn anzien den kopertyd ollene moa lik ne kortn overgank tusschn et neolithicum en den brounstyd. In ’t Middn-Oostn anzien ze den kopertyd wel lik en aparte periode.