Yzertyd: verschil tussen versies

De cultuurn uut den yzertyd zyn Keltisch. 't Grotste deel van Europa wos in dienen tyd bewund deur [[Keltn|Keltische stammn]]. Juste lik by d’andere [[pre-istorie|pre-istorische]] periodes varieerde ‘t begun en ’t ende van den yzertyd van plekke tout plekke. Sommigste beschoaviengn (lik de precolumbioanse van Zuud-Amerika) èn noois ginnen yzertyd gekend.

 

[[Yzer (element)|Yzer]] vind je in de nateure bykans nie in zuvere vorm. ’t Es doamei da’t meer of duusd joar gedeurd èt tegen da de mienschn mè yzer overweg kostn. En andere verkloarienge es da der round 1000 v.C. en tekort ountstound an tin da nodig wos vo brouns te moakn. Ze zoudn dus verplicht gewist èn vo en alternatief te zoekn. Teegn 500 v.C. wos yzer gebruukt in’t grotste deel van Afrika, Europa en Oazië.

 

’t Nadeel an yzer es dat ’t moeilikker es vo d’r werktuugn van te moakn wat yzer smelkt moa by veel oggere temperateurn. Moa wien da yzern werktuugn koste moakn, koste ze up groddere schoale moakn.

 

Deur de groddere verspreidienge van yzer bezoatn meer en meer mienschn en yzern ploege. Da liet under toe vo undern ground beter te bewerkn en zo meer upbriengste t’èn by den oogst.

 

Yzer es ook lichter dan koper of brouns, en veel sterker. Wien da vicht mè yzern woapns, wint van degene die vicht mè brounzn woapens.

 

*yzern voorwerpn lik alloam, zoagn, byln, lange zweirdn, lansn, elms, borstploatn

*brounzn muntn

*brounzn seuln (''situlae'') vo wyn te miengeln mè woater

 

*'''euvelfortn''' of '''oppida''' (van ’t Latyn ''oppidum''), da woarn versterkte dorpn up en ogte. Enigste voorbeeldn van Keltische oppida:

**[[Kassel]] wos in den yzertyd en bekend oppidum van de (Keltische?) stamme van de [[Menapiërs]]. De Romeinn noemdn't ''castellum Menapiorum''

**''Mesa Verde'', Colorado, V.S.

 

De twee belangrykste Europeesche cultuurn in den yzertyd woarn Keltisch.

*de '''Hallstatt'''-cultuur, 1200 – 500 v.C.: enorme grafeuvels, woagens, lange zweirdn, outn woagens

De overbluvende sites van die cultuurn zyn surtout oppida en groavn (grafveldn).

 

*[http://www.ru.nl/ahc/vg/html/vg000094.htm België in den yzertyd]

*[http://www.gov.im/mnh/heritage/story/promforts.xml Manx National Heritage - Promontory Forts ]

[[vec:Età del fero]]

[[vi:Thời đại đồ sắt]]

[[zh:铁器时代]]

[[zh-min-nan:Thih-khì Sî-tāi]]