Vlienders: verschil tussen versies
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
nieuw blad: {{Taxobox |afbeelding=Tagpfauenauge (Inachis io).jpg |afbeeldingtekst=E dagpauwoge up e vlienderstruke |rijk=Animalia (Bêestn) |stam=Arthropoda (Gelêedpôtigen) |klasse=[[Insec... |
Geen bewerkingssamenvatting |
||
Regel 1:
{{Taxobox
|afbeelding=
|afbeeldingtekst=
|rijk=[[Animalia]] (Bêestn)
|stam=[[Arthropoda]] (Gelêedpôtigen)
|klasse=[[Insecta]] (Insectn)
|orde=[[Lepidoptera]] (Vlienders en mottn)
}}
'''Vlienders''', '''flieflotters''' of '''beutervliegn''' zyn insectn uut de orde '''Lepidoptera''', de vlienders en de mottn. 't Zyn voun 't moment e stik of 20 000 verschillige sôortn in 3 superfamilies: d'echte vlienders (''Papilionoidea''), de dikkoptjes (''Hesperiidae'') en de mottevlienders (''Hedylidae'', die ollêne in Zuud-Amerika en de Caraïbn te viendn zyn), tope met de mottn zyn der ol 180 000 sôortn beschreevn, ieder joar viendn weetnschappers nog à peu près 700 nieuwe sôortn by. Z'hen ollemoale schubbn up nunder vlerkn.
Omdan vlienders surtout zochte dêeln henn, zyn der nie vele fossieln van evoundn. D'oudste motte die evoundn is, is ''Archaeolepis manae'' van 185 meljoen joar eleen, de vlienders zevve zyn vele jounger.
==Leevnsloop: van ei toet vliender==
[[File:Papilio-machaon-180502.jpg|thumb|250px|left|Twee keunienginnepaagn die an 't poarn zyn.]]Vlienders hen 4 foazn in nunder leevn: ei, rupse, coconne en vulwassn (vliender).
D'eiers van vlienders zyn redelik hard en 't plakt oek e loagsje was an, die dervôorn zorgt dan ze nie uutdroogn vôorn at de rupse vulgroeid is. De bevruchtienge gebeurt up verschillige maniern, mêestol hoakn 't vintje en 't wuvetje nundern achterkant an makoar en toune deurt het e hêel ende vôorn dat de poarienge edoan is. 't Zyn oek sôortn uut de familie van de zakrupsvlienders (''Psychidae'') woa dan der gin vintjes an te passe kommn.
An de rupsn uutkommn, eetn ze êest 'n overschot van nunder ei up. Doarachter begunn ze lik zot te frettn. De mêeste sôortn eetn plantn, surtout bloarn, mo 't zyn oek sôortn die dôo bêestn eetn, lik sommigte vlêeswormes, en 't zyn der oek die bêestn vangn, lik 'n hyenavliender en sommigte sôortn up Hawai'i. De mêeste sôortn hen êen sôorte plantn woa dan ze van eetn, toune eetn ze mêestol gin aar plantn. E voorbeeldje is de rupse van de dagpauwoge, die surtout nittels it. Sommigte sôortn zyn stief klêne en bôorn tunels in wortels van plantn, aar zittn in kolonies (bv. êkeprocessierupsn) of in nestn.
An ze enoeg eetn hen, vervelln ze voun e latste kêe, nunder buutnste vel komt de coconne, z'hangn nunder êest vaste met e zydn droadje. Doarin veraarn rupsn in vlienders, e proces die ''metamorfose'' noemt. 't Goat wel aars of van libelln of muggn, die vele zidder uut nunder vel kruupn. Van sommigte sôortn deurt het 8 doagn vôorn dan ze verpopt zyn, van aar sôortn 4 joar. De coconne brikt oopn up e breuklyne die ol van te vôorn emakt is, toune lopt oek olle vuligheid uut de coconne, want dadde kut er nie uut omdat er gin goatn zittn in de coconne.
At 'n vliender uut zyn coconne ekroopn is, zorgt 'n êest dan zyn antenn en zyn oogn ekuust zyn, want dedie het 'n nôdig voun teetn en e partner te viendn. Nunder tounge is toune oek nog esplet, an weerskantn zyn der haksjes, ezo kun ze dervôorn zorgn da 't e buze komt. De mêeste vlienders leevn nie lange, mo 't zyn oek sôortn die mêer of e joar oud kunn kommn.
==Uutzicht==
't Is nie simpel voun vlienders te beschryvn omdan der zovele sôort zyn. Hierounder stoat er en overzichtje van êentige bekende of specialle sôortn:
{| class="wikitable"
!Sub-Species Noame!! Fotto !! Verspreidienge !! Uutleg !!
|-
| valign="top" | ''Inachis io'' – [[Dagpauwoge]]
|[[File:Inachis io LC0077.jpg|175px]]
| valign="top" | Centroal-[[Europa]] (toet in 't zuudn van Scandinoavië, oek Ierland), nôordelik Azië, Japan
| valign="top" | Êen van de bekendste sôortn vlienders van ol hier, deur d'oogn up zyn vlerkn. De rupsn zittn mêestol up bytenittels (ol gebeurt het oek dan ze up broamn of hommel zittn) en 't zyn drie generoasjes per joar.
|-
| valign="top" | ''Vanessa atalanta'' – Admiroalsvliender of atalanta
|[[File:Vanessa atalanta.jpg|175px]]
| valign="top" | Centroal-Europa, Azië en Nôord-Amerika
| valign="top" | Êen van de mêest vôornkommde sôortn vliender van ol hier, de vlienders van de twidde generoasje overwientern. De rupsn zittn mêestol up nittels.
|-
| valign="top" | ''Vanessa cardui'' – [[Distelvliender]]
|[[File:Babočka bodláková.jpg|175 px]]
| valign="top" | Olle continentn buutn Zuud-Amerika en Antarctica
| valign="top" | De mêest verspreide vliendersôorte ter weireld, het zyn noame ekreegn omdan de rupsn surtout up distels zittn (oek 't Latynsche ''carduus'' wult distel zeggn). De vlienders die hier zittn van meie toet oktober, zyn nie hier ebôorn mo wel in [[Afrika]] of Zuud-Europa.
|-
| valign="top" | ''Aglais urticae'' – Klêenn vos
|[[File:Aglais urticae-01 (xndr).jpg|175 px]]
| valign="top" | Gemoatigd Europa, New York (deur menschn)
| valign="top" | E masse ezien in hovetjes, juuste lik dagpauwoogn en admiroalsvlienders, overwientern oek mêestol. De rupsn zittn oek mêestol up nittels.
|-
| valign="top" | ''Papilio machaon'' – Keunienginnepage
|[[File:Papilio machaon bgiu.jpg|175px]]
| valign="top" | Europa, van Rusland toet in Saoedi-Arabië en India en ezo over China en Ôost-Azië toet in [[Alaska]], [[Canada]] en de [[VS]].
| valign="top" | Êen van de grotste vlienders van [[België]] en oek beschermd, de rupsn eetn oundermêer dille en 't loof van karootn. Sommigte coconn overwientern 2 kêers.
|-
| valign="top" | ''Pieris brassicae'' – Grôot koolwitje
|[[File:Pieris.brassicae.male.jpg|175px]]
| valign="top" | Hêel Europa, Azië toet an de Himalaya en Nôord-[[Afrika]], oundertusschn oek in de VS (deur menschn)
| valign="top" | Legt zyn eiers up kooln en verwante sôortn, de rupsn frettn olle zochte stikkn van de bloarn up. Êen van de schoadelikste vlienders. Trekt stief up 't klêen koolwitje (''Pieris rapae''), die, lik of dat de noame zegt, e stiksje klinder is. 't Zyn goeie vliegers, ieder joar vliegn der van in Europa nor [[Iengeland]].
|-
| valign="top" | ''Danaus plexippus'' – Monarchvliender
|[[File:Monarch - Jeff Kramer, Austin,Texas.jpg|175 px]]
| valign="top" | Nôord- en Middn-Amerika, Nieuw-Guinea, India en Sri Lanka, d'[[Azôorn]] en de Canarische Eilandn
| valign="top" | Surtout ekend deur nundern trek van Nôord-Amerika no Mexico en were voun 't overwientern. Sommigte vlienders vliegn toune mêer of 3000 kilomeiters, 't is gin êen aarn vliender die dadde doet.
|-
|}
Sommigte aar bekende sôortn zyn mottn en gin vlienders, êentige vôorbeeldn doavan zyn:
*''Kolibrievliender'' of ''Ounrust'': motte die beisn 'n dag teetn zoekt, landt nôois voun 't eetn, bluuft hangn lik e kolibrie
*''Moanevliender'': van grotste mottn dan der zyn, e vulwassn bêestn leevn mor e dag of drie
*''Dutsekopvliender'': het e têkenienge van e dutsekop up zyn rik, oundermêer ekend erocht deur 'n film ''Silence of the Lambs''.
*''Bruunn beirvliender''
*''Berkespanner'': zit mêestol up berkn, woadeure da nunder witte kleur interessant is. In de steedn van Iengeland is de populoasje in de neegntienste êeuwe zwort ekommn, deurdan de zworte mottn (die nermoal gezien 1% van de populoasje zyn) miender upvieln dan de witte deur de roetloage up de berkn. Toune at er miender roet uutspoogn wos deur de fabriekn, is de populoasje weer wit ekommn. 't Is nog ossan gebruukt voun de evoluusjetheorie van Darwin te bewyzn.
*''Zydevliender'': is oek e motte, die de kwikvorme van de ''Bombyx mandarina'' is. Zydevlienders kunn nie mi vliegn, van de droadn dan nunder rupsn moakn voun nunder coconne, is zyde emakt.
==Belang==
Vlienders zyn juuste lik veel aar sôortn insectn belangryk voun 't bestuuvn van de bloemn van boomn en plantn. An ze nectar upzuugn, bluuft er stuufmeel hangn in nunder hartjes, woamei dan ze aar bloemn van dezeste sôorte bevruchtn. De mêeste vlienders doen nie mêer of dadde, mo sommigte rupsn zorgn wel voun probleemn omdan ze stikkn van bevôorbeeld kooln upeetn, woadeure dan dedie nemi kunn verkocht zyn.
't Zyn oek e masse bêestn die vlienders en surtout nunder rupsn upeetn, veugels die joungn henn moetn der oltemets mêer of hounderd up e dag vangn. 't Zyn oek bêestn lik sluupwespn die nunder eiers in rupsn leggn, nunder larvn frettn de rupsn toune vanbinn up. In de troopn zyn der oek schimmels die groein in en up rupsn.
Omdan der vele vlienders zyn die upvollnde kleurn henn, zyn der menschn die ze vergoarn.
[[af:Skoenlapper]]
[[ar:فراشة]]
[[ast:Pumarina]]
[[ay:Pilpintu]]
[[bar:Waifåita]]
[[bat-smg:Petelėškė]]
[[ca:Papallona]]
[[chr:ᎧᎹᎹ]]
[[cy:Glöyn byw]]
[[da:Sommerfugl]]
[[de:Schmetterlinge]]
[[el:Πεταλούδα]]
[[en:Butterfly]]
[[eu:Tximeleta]]
[[fa:پروانه]]
[[fr:Rhopalocères]]
[[gd:Dealan-dè]]
[[gl:Bolboreta]]
[[ha:Malan bod'e ido]]
[[hak:Ya̍k-é]]
[[ia:Papilion]]
[[is:Fiðrildi]]
[[it:Farfalla]]
[[ja:チョウ]]
[[ko:나비]]
[[la:Papilio]]
[[ms:Rama-rama]]
[[nah:Pāpalōtl]]
[[nl:Vlinders]]
[[no:Rhopalocera]]
[[os:Гæлæбу]]
[[pam:Talubang]]
[[pl:Motyle dzienne]]
[[pt:Borboleta]]
[[sh:Leptir]]
[[si:සමනලයා]]
[[simple:Butterfly]]
[[sl:Dnevni metulji]]
[[su:Kukupu]]
[[sv:Dagfjärilar]]
[[ta:பட்டாம்பூச்சி]]
[[te:సీతాకోకచిలుక]]
[[th:ผีเสื้อ]]
[[tl:Paru-paro]]
[[ur:تتلی]]
[[vi:Bướm ngày]]
[[wa:Påwion]]
[[zh:蝴蝶]]
[[zh-min-nan:Ô͘-tia̍p]]
| |||