Bruunn beir: verschil tussen versies
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
+ cat |
Geen bewerkingssamenvatting |
||
Regel 13:
}}
'n '''Bruunn beir''' (''Ursus arctos'') is e grôte sôorte van beir en d'ênigste sôorte die in [[Europa]] leeft. Olhoewel dat 'n ysbeir (''Ursus maritimus'') de grotste sôorte is, is 'n kodiakbeir, en oundersôorte die up d'eilandn van de Kodiak archipel byn Alaska leeft, grodder. In [[België]] hen der vroeger nog brune beirn ezeetn, mo ze zyn ol van in de [[Middelêeuwn]] uuteroeid. De grotste populoasjn zyn nu te viendn in Nôord-Aziatisch-Rusland (120 000), in de [[Verênigde Stoatn]] (32 500, woavan 30 000 in Alaska) en in [[Canada]] (22 000). In 't wilde kunn ze 30 joar oud kommn.
== Beschryvienge ==
[[Ofbeeldienge:BärenspurP1050395.jpg|thumb|left|Ofdruk van e vôorpôot.]]
Brune beirn zyn grôte olleseters. De mêeste oundersôortn zyn bruun van kleur, mo 't zyn der oek die idder beige zyn. 't Is surtout de bulte boovn nunder schoers woaran dan ze t'herkenn zyn (in
Ze kun zêre loopn, toet 60 ter eure en ze kunn oek goed klemmn. Z'hen grôte, brêe pôotn me grôte klowwers, woamei dan ze oundermêer goed kunn groavn. 't Gewicht van brune beirn ku verschilln van 150 kilo (in gebiedn woa dat er nie ol te vele teetn is, lik Yukon of Spanje) toet bykan 700 kilo (in streekn woa dat er stief vele teetn is, bevôorbeeld an riviern woa dan der zalms upzwemmn, in [[Rusland]] en Alaska).
=== Teetn ===
[[Ofbeeldienge:Brown bears brooks falls.jpg|thumb|left|Brune beirn die zalms an 't vangn zyn an Brook Falls.]]
Brune beirn zyn olleseters, sommigte populoasjn eetn mo 10% vlêes en dat zyn oek de klinste en lichtste beirn (Yukon en de klêne populoasjn in Europa). Van plantn eetn ze verre olles: [[ges]],
't Zyn echte plangtrekkers en doamei dan der oek geregeld counflictn zyn tusschn menschn en beir, bevôorbeeld an ze teetn zoekn in de vuulbakkn (in Canada zyn der ol die ollêne mo teetn zoekn up vuulhoopn) of an ze koein,
=== Vôortplantienge ===
Regel 31:
=== Me menschn ===
E poar duusd joar eleen woarn der vele mêer beirn, mor oundertusschn zyn ze up e masse plekkn uuteroeid, lik in 't grotste stik van de Verênigde Stoatn, in [[Afrika]] en in bykan hêel West- en Middn-Europa.
De [[Romeinn]] gebruuktn beirn in nunder arena's, oftewel voun ze dôod te doen lik de stier byn 't stierevichtn (''venatio''), oftewel voun ze me crimineeln te loatn vichtn, de ''ad bestas''.
Mêestol gon beirn probeern voun gin menschn teegn te kommn, mo surtout in Nôord-Amerika zyn der froai vele menschn die vermord zyn deur beirn (2 à 3 per joar), mêestol deur wuvetjes me joungn die verschietn of nunder bedreigd voeln. In Scandinavië zyn der mo 3 gevalln van menschn die ekokkeduund zyn sedert 't joar 1900. Uut nunder eign gon beirn verre nôois menschn anvolln. 't Bestoan olle sôortn van diengn voun beschermienge teegn beirn, lik ''beirespray'' (stravve pepperspray die êentige meiters verre ku sputn), ''bearbangers'' (e sôorte van fusée die vele leevn makt en woavan dan beirn zoudn verschietn) en geweirn, ol deurt dadde mêestol te lange voun der echt etwot mei te zyn. In olle boeksjes stoat er daj best geweune kut uplettn en ol je teetn in e tunne of e ofgeslootn zak ku steekn, weg van je kamp en best nog uphangn up êentige meiters hogte. Beirn riekn indeliks goed en gon gin nêen zeggn teegn gemakkelik teetn. Beisn e wandelienge is 't best van enoeg leevn te moakn, toune gon beirn nunder nermoal gezien bluuvn verduukn.
== Verspreidienge en leefgebied ==
't Zittn nu nog brune beirn in Nôord-Amerika, [[Azië]] en Europa, in 'n tyde zat er oek in Afrika en oundersôorte, 'n atlasbeir. Die sôorte is enoemd no 't Atlasgebergte in [[Marokko]], mo ze woarn verzeker over hêel Nôord-Afrika verspreid. 'n Latstn is verzeker in 1870 ekokkeduund. Europeesche beirn zittn mêestol in busschn, Aziatische en Amerikoansche leevn mêer up oopn stikkn land. De Amerikoansche beirn kommn vors van de Ôost-Aziatische beirn, die up de toendra wundn en die tusschn 100 en 50 000 joar eleen de landbrugge over de Beriengstroate overstaakn.
=== Europa ===
In Europa zittn er e klêne 15 000 beirn, surtout in Nôord- en Ôost-Europa. Grôte populoasjn zittn in Scandinavië (4 000), Ôost-Europa, surtout in de Karpoatn in [[Roemenië]] (7 000), in de Balkan (van Ôost-Italië over ex-Joegoslavië en [[Albanië]] toet in [[Grieknland]], 3 000 beirn, sedert 1995 oek ol 30 joengn ebôorn in Ôostnryk) en oek nog in 't Europeesche dêel van Europa (nie zeker hoevele). Klindere groepn zittn der nog in de Abruzzn in [[Italië]] (70), in de Pyrrenneeën (nie zeker) en in Nôord-[[Spanje]] (160).
=== Nôord-Amerika ===
In 't hêle leevn der 55 000 beirn in Amerika, doa noemn ze ze ''grizzly bear'' of oek nog oltemets ''silvertip bear'' (''Ursus arctos horribilis''), nu nog surtout in Alaska (VS) en in Canada in Yukon Territory, British Columbia, Alberta, North West Territories en Nunavut. 't Zyn oek nog klindere populoasjn in Wyoming, Idaho, Montana en Washington en oek in de nationoale parkn Yellowstone en Grand Teton. Vôorn an de Europeoann nor Amerika kwaamn, zaatn der beirn toet verre in [[Mexico]] en oek nog e hêel ende vodder no 't ôostn. Nu zyn de beirn, surtout deurdan ze beschermd zyn, bezig me de Verênigde Stoatn te koloniseern, ol goat dadde wel troage.
Up de Kodiak archipel an 't uutende van Alaska zit er en aar oundersôorte, 'n kodiakbeir (''Ursus arctos middendorffi''), die de grotste oundersôorte is en grodder komt of ysbeirn.
=== Azië ===
De mêeste brune beirn zittn in 't nôordn van Rusland, eigentlik goat het over en anêengeslootn populoasje van Scandinoavië toet an de Beriengstroate in Kamtjatka en 't ôostn van [[China]] en e stiksje van Mongolië, in verschillige oundersôortn. Aar populoaschn zittn der up Hokkaido ('t boovnste eiland van [[Japan]]), in 't middn van China toet in Tibet, in Pakistan, [[Afghanistan]], India en de centroal-Azioatische republiekn Tadjikistan en Kirgizië en toune nog in [[Turkeye]], [[Syrië]], Irak, [[Iran]] en de Kaukasus.
== In de cultuur ==
| |||