Cypresachtign

Dat artikel es geschreevn in 't Noordelik West-Vlams.

---

Cypresachtign
Bloarn en keegls van Cupressus sempervirens
Taxonomische indêlienge
Ryk: Plantae (Plantn) Ounderryk: Embryophyta (Landplantn) Stamme: Pinophyta (Konifeern) Klasse: Pinopsida Orde: Pinales
Famielje
Cupressaceae Bartlett

De cypresachtign (Cupressaceae) is e konifeere-famielje mêt e weirldwyde verspreidienge. De famielje omvat 27–30 geslachtn (17 monotypiesche), woaroendre de juniperussn en de sekwojas, mêt oengevêer 130–140 sôortn in totoal.

Beschryvienge

't Zyn êenuuzige, sub-twêeuuzige of (zeldn) twêeuuzige boomn of struukn tusschn 1 en 116 m ooge. De schusse van rype boomn is geweunlik oranje – toe rôod-bruun en mêt e bandachtige veezl-ipbow, dikkers ofschilfrend of ofpellnd in in vertikoale bandn, mo zochte, schubbig of ard en vierkantig gegroefd by sommigte sôortn.

Ofgevolln blad-twygsjes (cladoptosis) van Metasequoia.

Keegls van Tetraclinis.

De bloarn zyn ofwêl spiroalsgewyze geschikt, in mekoar oovrekruussnde poarn (teegoovregestelde poarn, iedre poar mê 90° teegnoovre 't vôorgoande) ofwêl in oovrekruussnde kransn mê 3 of 4, ofanklik van 't geslacht. Ip joenge plantn zyn de bloarn lik noaldn, en ze wordn klêene en schubachtig by vulwassn planten van veele (mo nie alle) geslachtn; sommigte geslachtn en sôortn bluuvn hêel undre leevn undre noaldachtige bloarn oedn. Oede bloarn wordn mêestaa nie ofzoendrlik ofgescheidn, mor in klêene twygsjes (cladoptosis); uutzoendriengn zyn de bloarn ip scheutn die toe takkn oentwikkln, die ofzoenderlik kunn ofvolln o de schusse begunt of te pelln. De mêeste zyn altydgroene mê bloarn die 2-10 joar bluuvn stoan, mo dr zyn drie geslachtn (Glyptostrobus, Metasequoia en Taxodium) woa da de bloarn ofvolln of wo datr zukke sôortn zyn.

De zoadkeegls zyn ofwêl oetachtig, leerachtig, of (by Juniperus) besachtig en vlêezig, mê êen toe mêerdere zoadknoppn per schubbe. De schutbladschubbe en schubbe mê vruchtbegunsls zyn tegoare gesmoltn mê uutzoendrieng van de top, woada 't schutblad dikkers te ziene is lik e korte stekkr (dikkers umbo genoamd) ip de vruchtknop-droagnde schubbe. Lik de bloarn zyn ook de keegleschubbn spiroalsgewyze geschikt, oovrekruust (teegnoovrestoand) of in kransn, ofanklik van 't geslacht. De zoadn zyn mêesta klêene en e bitje ofgeplat, mê smolle vleugls, êen beneen iedre kant van 't zoad; zeldn (byvôorbeeld Actinostrobus) drieoekig in deursnee mê drie vleugls; in sommigte geslachtn (byvôorbeeld Glyptostrobus en Libocedrus) is êen van vleugls beduudnd grotre dan den andren, en in sommigte andre (byvôorbeeld Juniperus, Microbiota, Platycladus en Taxodium) is 't zoad grôot en zoendre vleugls. De zoajliengn ên geweunlik twêe kotyledôonn, mo by sommigte sôortn toe zesse. De stuufmeelkeegls zyn mêer glykvormig van ipbow in hêel de famielje, 1 – 20 mm lank, mê schubbn die weere spiroalsgewyze geschikt zyn, oovrekruust (teegoovrestoand) of in kransn, ofanklik van 't geslacht; ze kunn oentstoan zyn ip de top van e scheute (vo de mêeste geslachtn), in de bladoksls (Cryptomeria), in dichte groepn (Cunninghamia en Juniperus drupacea), of ip oenipvollnde lange angnde pluumvormige scheutn (Metasequoia en Taxodium).

De cypresachtign zyn de wydst verspreide konifeerefamielje, mêt e bykans weirldwyd verspreidiengsgebied ip alle kontinentn mêt uutzoedrienge van Antarctica, goande van 71° N in arktiesch Noorwegen (Juniperus communis) no 't Zuudn toe ip 55° S in 't uuterste Zuudn van Chili (Pilgerodendron uviferum), terwyl da Juniperus indica 5 200 m oogte bereikt in Tibet, de oogste oogteliggienge vor glyk wukke oetachtige plante. De mêest verscheidn land-leefgebiedn zyn ingenoomn, mêt uutzoendrienge van de polèère toendra en 't tropiesch lêegland-reegnbus (oewêl da verschillnde sôortn belangryke komponentn van warmgemoatigde reegnbusschn en tropiesche oogland-wolknbusschn zyn); ze zyn ook zeldzoam in woestynn, mê mor e poar sôortn in stoat vo strienge droogte te verdroagn, byvôorbeeld Cupressus dupreziana in de centroale Sahara. Oendanks de weirldwyde verspreidienge, ên veele geslachtn en sôortn mor e hêel klêen relikt-areoal, en veele sôorten zyn bedreigd in undre vôortbestoan.

Klassifikoasje

Fylogenie van de cypresachtign (Xanthocyparis oentbrikt.)

De cypresachtign wordn teegnwôordig algemêen beschowd mê dr inbegreepn de Taxodiaceae die vroegre 'n ofzoenderlikke famielje woarn; mor intusschn is gebleekn da de twêe groepn nie verschilln in undre essensjêele kenmerkn. De êene uutzoendrienge by de vroegre Taxodiaceae is 't geslacht Sciadopitys, da geneetiesch verschilt van de reste van de Cupressaceae, en da nu bekeekn is lik e famielje ip zn eign, de Sciadopityaceae.

De cypresachtign zyn verdêeld in zeevn oendre-famieljes, gesteund ip geneetiesche en mofoloogiesche oentleediengn (Gadek et al. 2000, Farjon 2005; e mêer volleedige fylogenie, gegroend ip 10 000 nukleotiedn van plastiede, mitochondrioale, en nukleèère sekwensje van 122 sôortn, uut al de geslachtn is gleevrd deur Mao et al. 2012):

Oendre-famielje Cunninghamhioideae (Zucc. ex Endl.) Quinn Cunninghamia R.Br. Oendre-famielje Taiwanioideae L.C.Li Taiwania Hayata Oendre-famielje Athrotaxidoideae L.C.Li Athrotaxis D.Don – Oendre-famielje Sequoioideae Saxton Sequoia Endl. – Sequoiadendron J.Buchholz – Metasequoia Hu & W.C.Cheng – Oendre-famielje Taxodioideae Endl. ex K.Koch Taxodium Rich. – Glyptostrobus Endl. – Cryptomeria D.Don – Oendre-famielje Callitroideae Saxton Callitris Vent. – Actinostrobus Miq. – Neocallitropsis Florin

Widdringtonia Endl. Diselma Hook.f. Fitzroya Hook.f. ex Lindl. – Austrocedrus Florin & Boutelje Libocedrus Endl. Pilgerodendron Florin Papuacedrus H.L.Li Oendre-famielje Cupressoideae Rich. ex Sweet Thuja L. – Thujopsis Siebold & Zucc. ex Endl. – Chamaecyparis Spach – Fokienia A.Henry & H.H.Thomas – Calocedrus Kurz – Tetraclinis Mast. Microbiota Kom. Platycladus Spach – Xanthocyparis Farjon & T. H. Nguyên – Cupressus L. – Cypresse Juniperus L. –

E stuudje uut 2010 oovre Actinostrobus en Callitris platst de drie sôortn Actinostrobus in 'n uutgebreide Callitris-groep gesteund ip d' oentleedienge van 42 morfologiesche en anatomiesche kenmerkn .

Superlatievn

Juniperus bermudiana was de groendstoffe vo de scheepsbow-nyvereid ip de Bermudas, en gebruukt vor uuzn te bown, en vo meubls. 't Gaf ook 't leefgebied vor andre endeemiesche en inêemsche sôortn, en y gaf an de bevolkienge ip d' eilandn beschuttienge teegn wiend en zunne.

De famielje is merkwoardig omda ze de massiefste, oogste en dikste boomn in de weirld omvattn, en ook de twidde langstleevnde individuen in de weirld:

massiefste - Sequoiadendron giganteum, 1 486,9 m³ stam-inoed
oogste - Sequoia sempervirens, 115,55 m ooge
twidde dikste - Taxodium mucronatum, 11,42 m deurmeetre (achtre de Afrikoansche Baobab)
twidde oedste - Fitzroya, 3 622 joar (achtre Pinus longaeva)

Doa boovnip zyn veele andre leedn van de famielje tusschn de oogste, massiefste, dikste en oedste boomsôortn in de weirld, woaroendre Taiwania, Cryptomeria japonica, Thuja plicata, Calocedrus decurrens, Cupressus gigantea, en Chamaecyparis formosensis oendr andre.

Gebruuk

Veele van de sôortn zyn belangryke bronn van timmre-oet, in 't byzoendre by de geslachtn Calocedrus, Chamaecyparis, Cryptomeria, Cunninghamia, Cupressus, Sequoia, Taxodium, en Thuja. Dedeeze en verschillnd andre geslachtn zyn ook belangryk in de tuunbow. Juniperusn zyn by de belangrykste altydgroene struukn, groendbedekkers en klêene altydgroene boomn, mê oendrede kultivoars die geselekteerd zyn, woaroendre plantn mê blowe, grysde of gilwe bloarn. Chamaecyparis en Thuja leevrn ook oendrede dwergkultivoars zowêl lik boomn, woaroendre Chamaecyparis lawsoniana en de beruchte hybriede Leyland-cypresse. Metasequoia wordt ip veele platsn geplant lik e sierboom vo zyn uutsteeknde tuunbowkundige kwaliteitn, rappe gruuj en foame lik e leevd fossiel. Sequoiadendron giganteum is e populèère sierboom en wordt nu en tonne gekwikt vo 't oet. Sequoiadendron, Leyland-cypresse, en Cupressus arizonica wordn ip beperkte schoale gekwikt vo kerstboomn.

Cryptomeria japonica is de nasjonoale boom van Japan, en Taxodium mucronatum de nasjonoale boom van Mexico. Metasequoia en Sequoia wierdn tegoare angeduud ip de liste van nasjonoale boomn van Californië en befoamde toeriestiesche antreklikeedn. Nasjonoale parkn woaroendre Giant Sequoia National Monument beschermn bykans den êlft van d' oovrebluuvnde bestandn van Metasequoia en Sequoia. Taxodium distichum is de stoatsboom van Louisiana; y is dikkers beklid mê Spoans mos (Tillandsia usneoides), de moerassn van de zuudlikke Verênigde Stoaten van Amerika zyn 'n andre toeriestiesche antreklikeid. Ze kunn gezien wordn in de Big Cypress National Preserve in Florida. "Knien" van Taxodium distichum wordn dikkrs verkocht en lik snuusterien verwerkt in lampn of gebeeldowd vo dr beeldjes van te moakn. Cupressus macrocarpa is 'n andre fameuze schildrachtige boom die dikkers deur toeriestn en fotogroafn ipgezocht wordt.

Baton Rouge in Louisiana [rô stok] was genoamd achtre 't rôod verrottiengs-weerstandig oet van Juniperus virginiana, da gebruukt wierd deur de Amerikoansche indioann uut te streeke vo de weegn te markeern. Zyn kern-oet êt e goe reuke en 't wordt angewend in klêerkastn en koffers, schoovn en koamrs vo mottn weg te joagn. 't Is e bronne vo juniperus-oolje die toegepast wordt in parfum en in medikamentn. 't Oet wordt ook gebruukt vo poaln die lange meegoan en vo boogn. De vlêezige keegls van Juniperus communis dienn vor e smoake te geevn an gin.

Calocedrus decurrens is 't belangryste oet da gebruukt wordt vo potlôodn te makn, en ook vo bordn en koffers. Amerikoansche indioann en vroege Europeesche oentdekkiengsreizigers gebruuktn de Thuja–bloarn lik medikament teegn scheurbuuk. Distilloasje van Fokienia–wortls geevn e fyne oolje die gebruukt wordt in medikamentn en vo kosmetiek.

't Stuufmeel van veele geslachtn van de Cupressaceae is e probleem vo allergien, en 't veroorzakt ôojkors in gebiedn woa da ze veele vôornkommn, 't mêest ipvollnd by Cryptomeria japonica in Japan.

Verschillnde geslachtn zyn e wisslnde gastêere vo Gymnosporangium (e roestschimmle), die schaa doet an d' appls en an verwante boomsôortn in d' oendrefamielje van de Maloideae.

E bitje voddre kykn

• (en) Farjon, A. 1998 : World Checklist and Bibliography of Conifers, Royal Botanic Gardens, Kew. 300 p. ISBN 1-900347-54-7.
• (en) Farjon, A. 2005 : Monograph of Cupressaceae and Sciadopitys, Royal Botanic Gardens, Kew. ISBN 1-84246-068-4.
• (en) Farjon, A., Hiep, N. T., Harder, D. K., Loc, P. K., & Averyanov, L. 2002 : A new genus and species in the Cupressaceae (Coniferales) from northern Vietnam, Xanthocyparis vietnamensis, Novon 12: 179–189.
• (en) Gadek, P. A., Alpers, D. L., Heslewood, M. M., & Quinn, C. J. 2000 : Relationships within Cupressaceae sensu lato: a combined morphological and molecular approach. American Journal of Botany 87: 1044–1057. Available online.
• (en) Little, D. P., Schwarzbach, A. E., Adams, R. P. & Hsieh, Chang-Fu. 2004 : The circumscription and phylogenetic relationships of Callitropsis and the newly described genus Xanthocyparis (Cupressaceae). American Journal of Botany 91 (11): 1872–1881. Available online.
• (en) Mao, K., Milne, R. I., Zhang, L., Peng, Y., Liu, J., Thomas, P., Mill, R. R. and S. S. Renner 2012 : Distribution of living Cupressaceae reflects the breakup of Pangea, Proceedings of the National Academy, USA 109(20): 7793-7798 -Open Access.

Eksterne koppliengn

• (en) Arboretum de Villardebelle Cone images of many species
• (en) Gymnosperm Database: Cupressaceae
• (en) Flora of China - Cupressaceae

Ofbeeldiengn die ier by passn ku je vien in de categorie Cupressaceae van Wikimedia Commons.

Verwyziengn

<references>