Libelln
| Libelln | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Hemicordulia tau | |||||||||
| Taxonomische indêlienge | |||||||||
| |||||||||
| Orde | |||||||||
| Odonata Fabricius, 1793 |
De libelln (Odonata) zyn 'n orde van vlêeseetnde insektn, die de oenglykvleuglign (Anisoptera) en de woatrejuufrs of glykvleuglign (Zygoptera) omvat. Dr zyn oengevêer 5900 sôortn beschreevn[1].
Etymologie
bewerkn
Johan Christian Fabricius is de scheppre van de term Odonata uut 't Grieks οδόντoς (οδούς), odontos (tand) schynboar omda de libelln tandn ên ip undre mandiebls, aloewêl de mêeste insektn ook mandiebls mê tandn ên[2].
Systematiek en taksonomie
bewerknDie orde wierd tradiesjonêel tegoare gepakt mê de haften (Ephemeroptera) en verschillnde uutgestorvn ordn in e groep genoamd de Palaeoptera, mo die groepeerienge ku parafyleetiesch zyn. Wa da ze gemêenschapplik ên mê haftn is de maniere woarip da de vleugls gelid zyn en oe da ze stoan in ruste.
In sommigte stuudjes [3] wordn d' Odonata verstoan in e wydre betêeknisse, in de groend soamnvollnd mê de superorde Odonatoptera mo zoendre de vôoriestooriesche Protodonata. By die benoadrienge is de term Odonatoidea gebruukt, in de platse van Odonatoptera. De systematiek van de Palaeoptera is in 't hêele nie ipgelost; wa da wêl kan gezeid wordn is da oenofanklik van 't feit of ze "Odonatoidea" of "Odonatoptera" gêetn wordn, d' Odonata en undre uutgestorvn verwantn wê deeglik e kloade vormn[4].
Dr wierd lange tyd geloofd da de Anisoptera 'n oendrorde woarn, en datr e derde was, de "Anisozygoptera". Echtre, ziedre wierdn gekombieneerd in d'oendrorde Epiprocta (woarin da Anisoptera 'n infraorde is) achtre dat 't uutkwam da de "Anisozygoptera" e parafyleetiesche groep is, saamgesteld uut mêest uutgestorvn ofstammliengn van Epiprocta-evoluusje. De twêe leevnde sôortn die in die groep geplatst zyn, wierdn dus gezet in de infraorde Epiophlebioptera, terwyl da de fossiele taxa die doarin woarn gezet nu verdeêeld zyn oovre de Odonatoptera (of Odonata in brêe zin)[5].
De Tarsophlebiidae zyn e vôoriestooriesche famielje van d' Odonatoptera die ku beschowd wordn lik e boazies vo de Odonata ofwêl undre zustre-takson.
Ofmeetienge
bewerkn
De grotste leevnde libelle is de Centroal-ameeriekoansche Megaloprepus coerulatus (Zygoptera: Pseudostigmatidae) mêt e vleugle-oovrespannienge van 191 mm. De zwoarste leevnde libelln Tetracanthagyna plagiata (Anisoptera: Aeshnidae) mêt e vleugle-oovrespannienge van 165 mm, en Petalura ingentissima (Anisoptera: Petaluridae) mêt e lyf-langte van 117 mm (vôgns sommigte bronn 125 mm) en e vleugl-oovrespannienge van 160 mm. De langstleevnde libelle is de Neotroopiesche Mecistogaster linearis (Zygoptera: Pseudostigmatidae) mêt e lyf-lankte van 135 mm. Somtyds is de Hawaiioansche Anax strenuus (Anisoptera: Aeshnidae) vermeld lik de grotste libelle mêt e veroenderstelde vleugle-oovrespannienge van 190 mm, mo da zoe e foable zyn angezien datr weetnschapplik mo van 152 mm sproake is.
De verstêende reuzelibelln uut 't Paleozoicum lik Meganeuropsis permiana uut 't Perm van Nôord-Amerika mê toe 71 cm vleugle-oovrespannienge [6][7] en 43 cm lyf-lankte zyn de grotste insektn van alle tydn gewist en ze ôordn by d' orde Meganisoptera, verwant mê de libelln mo gin dêel van de teegwôordige orde Odonata in de nowe betêeknisse.
De klinste leevnde libelle is Nannophya pygmaea (Anisoptera: Libellulidae) uut Ôost-Oazje, mêt e lyf-lankte van 15 mm en e vleugle-oovrespannienge van 20 mm, en de klinste woatrejuufr (en de klinste libelln uut olle tydn) zyn sôortn van 't geslacht Agriocnemis (Zygoptera: Coenagrionidae) mêt e vleugle-oovrespannienge van mo 17–18 mm.
Beschryvienge
bewerknDie insektn zyn gekenmerkt deur grôote roende koppn mêesta bedekt deur goed-oentwikklde soamngesteld oogn, pôotn woamee da ze gemakklik prôojn (andre insektn) kunn vangn in de vlucht, twêe poar deurschynnde vleugls die oenofanklik van mekoar beweegn, en lange achtrlyvn. Zydre ên drie ocelli en korte voelsprietn. De insekte-moenddêeln zyn an den oendrkant van de kop en bevattn ienklvoedige kownde mandiebls by 't vulwassn insekte [8].
By de mêeste famieljes istr e strukteure ip de boovnste bôord neffns de top van de vleugle genoamd de pterostigma. Die is verdikt, mê lymfevocht gevuld en dikkers gekleurd en ofgezet mê nervn. De werkienge van de pterostigma is nie hêelegans gekend, mo z' ên verzeekrs 'n aerodynoamiesche uutwerkienge [9] en kun ook 't zicht reegln. Mêer massa ip 't ende van de vleugle kan ook de energie beperkn die nôodig is vo de vleugls ip en neere te beweegn. De zjuuste kombienoasje van styfeid van de vleugle en vleugle-massa kut d' energie nôodig vo te vliegn vermindrn. Pterostigma wordn ook by andre insektn gevoenn, lik by byn.
De nymfn ên e mêer gedroengn, kortre lyf of de vulwassn. Buutn 't oentbreekn van vleugls, zyn undre oogn klindre, undre voelsprietn langr en is undre kop mindre beweeglik of by 't vulwassn insekte. Undre moenddêeln zyn veranderd, mêt 't labium angepast in 'n êenig gryporgoan vo de prôoje te pakkn. Woatrejuufre-nymfn oasmn deur uutwendige kiewn ip 't achtrlyf, terwyl da oenglykvleuglign-nymfn oasmn deur 'n orgoan in undre rectum [8].
Aloewêl algemêen reedlik glykoardig, verschilln d' oenglykvleuglign en de glykvleuglign vo verschillnde, gemakklik êrkennboare trekkn. D' oenglykvleuglign zyn goeje vliegrs mêt e sterk lyf en in ruste oedn z' undre vleugls ofwêl no de zykant of no buutn en no beneen (of zeifs e bitje no vôorn). Woatrejuufrs zyn mindre sterk, zeifs iddre zwak lik of dat ze in de vlucht dr uutzien, en in ruste oedn de mêeste sôortn undre vleugls nor achtre gevoedn oovre 't achtrlyf. D' oogn van de oenglykvleuglign bezettn 't mêeste van de kop, mekoar roaknd (of bykans roaknd) oovre 't voroofd. By woatrejuufrs istr typiesch 'n oopnienge tusschn d' oogn.
Ekologie en leevns-kriengloop
bewerknLibelln leevn in 't woatre of by 't woatre in de jeugd-foaze. De vulwassn insektn wordn 't mêest in d' omgeevienge van woatre gezien en zyn dikkers beschreevn lik woatre-insektn. Mo dr zyn ook veele sôortn die verre van 't woatre verbluuvn. Ze zyn hêel undre leevn vlêeseetrs, en ze voedn undre mê klindre insektn.
Mannlikke libelln ên ingewikklde geslachtsdêeln, verschillnd van de deze by andre insektn. Die omvattn cerci-gryprs en e twidde stêl koppuloasje-orgoann ip 't achterlyf woarin da 't zoad bewoard is, vôortgebrocht deur de primèère geslachtsdêeln. Vo te poarn grypn de vintjes 't wuuvetje by eur borststik of kop en plôojn eur lyf zoda eur eign geslachtsdêeln kun vastegoedn wordn deur de kopuloasje-orgoann die 't zoad bevattn [8]. Mannlikke libelln ên e kopuloasje-orgoan ip de buukzyde van 't achtrlyf, twidde segmente, woarin da ze de zoadcelln bewoarn; zydre poarn deur de kop van 't wuuvetje (onglykvleuglign) of 't boststik (gelykvleuglign) mê nypers geleegn ip 't uutende van 't mannlik achtrlyf; 't wuuvetje plôojt eur achtrlyf no vôorn vo 't mannlik orgoan te roakn en 't zoad t' oentvangn. Da wordt gêetn de "wiel"-poziesje.
D' eirs wordn geleid in 't woatre of ip plantn by 't woatre of natte platsn, en ze kommn uut vo de pro-nymfn vôort te briengn die leevn van de voediengsstoffn die in d' eiers woarn. Z' oentwikkln no instars (da zyn joenge insektn tusschn twêe vervelliengn in) mê by benoadrienge 9-14 vervelliengn die (by de mêeste sôortn) gulzige roovrs zyn vor andre woatre-organismn, woaroendre klêene vistjes. De nymfn gruujn en vervelln, geweunlik in de scheemrienge of den oavnd, no vliegnde oenrype vulwassn, die nog gin vaste kleur ên. Die insektn oentwikkln loatre toe volwassn die undre vôortplantn.
E bitje voddr kykn
bewerkn- Lohmann H. 1996 : Das phylogenetische System der Anisoptera (Odonata), Deutsche Entomologische Zeitschrift, 106/9, p. 209–266
Eksterne koppliengn
bewerkn- (en) Anatomy of Odonata
- (en) Odonata of North America - diagnostic photographs and information
- (en) Dragonflies and Damselflies (Odonata) of the United States - from U.S. Geological Survey (U.S. Geological Survey). State-by-state listing of species with distribution maps, images and other information.
- (en) Dragonflies and damselflies at the Odonata Information Network
- (en) Maps, photographs and diagnostic information pertaining to dragonflies and damselflies
- (en) dragonflies and damselflies on the University of Florida / Institute of Food and Agricultural Sciences, Featured Creatures Web site
- (en) Odonata of Ottawa Canada
- (en) World Odonata List
- (en) PDF Rehn, A. C. 2003 : Phylogenetic analysis of higher-level relationships of Odonata, Systematic Entomology, 28/2, p. 181-240.
- (en) Trueman, John W. H. 2008 : Tree of Life Web Project
- (en) Trueman, John W. H. & Rowe, Richard J. 2008 : Tree of Life Web Project Odonata. Dragonflies and damselflies.
- (en) Dragonflies and Damselflies
- (en) Photos of odonates from Asia, Africa and America
- (en) Photos of odonates from Russia
- (en) Journal of the Entomological Research Society
|
Ofbeeldiengn die ier by passn ku je vien in de categorie Odonata van Wikimedia Commons. |
Verwyziengn
bewerkn<references>
- ↑ (en) Zhang, Z.-Q. 2011 : Phylum Arthropoda von Siebold, 1848 In: Zhang, Z.-Q. (Ed.) Animal biodiversity: An outline of higher-level classification and survey of taxonomic richness, Zootaxa, 3148, p. 99–103
- ↑ (en) Mickel, Clarence E. 1934 : The significance of the dragonfly name "Odonata", Annals of the Entomological Society of America, 27/3, p. 411–414
- ↑ byvôorbeeld Trueman & Rowe 2008
- ↑ Trueman 2008
- ↑ Lohmann 1996; Rehn 2003
- ↑ (en) Dragonfly - The largest complete insect wing ever found
- ↑ (en) Mitchell, F.L. and Lasswell, J. 2005 : A dazzle of dragonflies, Texas A&M University Press, 224 pages: page 47
- ↑ 8,0 8,1 8,2 (en) Hoell, H.V., Doyen, J.T. & Purcell, A.H. 1998 : Introduction to Insect Biology and Diversity, 2nd ed., Oxford University Press, p. 355–358 ISBN 0-19-510033-6
- ↑ (en) Norberg R. Åke The pterostigma of insect wings an inertial regulator of wing pitch, Journal of Comparative Physiology A: Neuroethology, Sensory, Neural, and Behavioral Physiology, 81/1, p. 9–22