Rechtvleuglign

Dat artikel es geschreevn in 't Noordelik West-Vlams.

Rechtvleuglign

Vintje van Metrioptera roeseli

Domein:	Eucaryota (Eukaryootn)
Ryk:	Animalia (Bêestn)
Stamme:	Arthropoda (Gelêedpôotign)
Klasse:	Insecta (Insektn)

Orde

Orthoptera
Latreille, 1793

De rechtvleuglign (Orthoptera) is 'n orde van insektn mêt oenvulleedige gedoanteverwisslienge, woaby da d' echte sprienkoann (Caelifera), kreekls (Gryllidae), grottnspriekoann (Rhaphidophoridae), Jerusalem-kreekls (Stenopelmatidae), soabelsprienkoann (Tettigoniidae), reegnboogesprienkoann (Romalea guttata), veldsprienkoann (Acrididae), en treksprienkoann ôorn. Veele insektn in die orde sjêrpn (gekend lik "strieduuloasje") deur undre vleugls teegn mekoar te wryvn of teegn undre pôotn, de vleugls of pôotn droagn reekn van geromplde bubbltjs. 't Tympanum of ôore zit in de vôornste schêenbêen (tibia) by kreekls, vêenmolln (Gryllotalpidae), en soablesprienkoan, en ip d' êeste achtrlyfs-segmente by de veldsprienkoann en treksprienkoann ^[1]. Die organiesmn gebruukn trilliengn vor andre êenliengn te lokaliezeern.

Veldsprienkoann zyn in stoat undre vleugls ip te plôojn wa da undre in de groep Neoptera platst.

Etymologie

De noame is ofgeleid van 't Grieks ortho wat da "rechte" wil zeggn en ptera, "mê vleugls".

Kenmerkn

Rechtvleuglign ên in 't algemêen e rolle-vormig lyf, mêt achtrepôotn die verlankd zyn vo 't spriengn. Zydre ên "mandiebls" (moenddêeln) vo te bytn en te kown en grôote soamngestelde oogn, en ze kunn ook ocelli (ienklvoedige oogsjes) ên, ofanklik van de sôorte. De voelsprietn bestoan uut veele segmentjes en zyn droadvormig en van verschillende lankte ^[1]. D' êeste en derde segmente van 't boststik (of thorax) zyn verbridderd, binst da de twidde segmente veele kortr is. Zydre ên twêe poar insekte-vleugls, die 't achtrelyf bedekkn o z' in ruste zyn. De vôorvleugls of tegmina, zyn smolldre dan d' achtrevleugls en ze zyn verard an de boazies, binst da d' achtrvleugls vliezig zyn, mê rechte nervn en veele nervn dr lôodrecht ip. In ruste zyn d' achtrevleugls lik woajrs gevoedn oendre de vôorvleugls. De latste twêe toe drie segmentn van 't achtrlyf zyn gereduceerd en ên ienkle-gesegmenteerde cerci ^[1].

Leevns-kriengloop

De rechtvleuglign ên 'n oenvulleedige leevnskrienloop of oenvulleedige gedoanteverwisslienge. 't Gebruuk van geluud is kruusjoal in 't liefdespel, en de mêeste sôortn ên verschillnde vôojzetjes^[2].

D' echte sprienkoann leggn undre eiers in de groend of ip de vegetoasje. De eiers goan oopn de de joenge nymfn glykn ip de vulwassn insektn mor ên gin vleugls. Ze kunn ook e hêel andre kleur ên dan de vulwassn. By verschillnde vervelliengn oentwikkln de nymfn vleugls toe an de latste vervellienge o ze e ryp vulwassn insekte zyn mê volleedig oentwikklde vleugls ^[1].

't Antal vervelliengn verschilt noagelank de sôorte; de gruuj verschilt ook en ku e poar weekn vroagn toe verschillnde moandn ofanklik van de voedslvôorroad en 't weere.

Rechtvleuglign lik voedsl

De rechtvleuglign bevattn d' êenigte insektn die beschowd zyn lik kosher by de Joodn. De lyste van eet-wettn in 't boek Leviticus verbiedd al de vliegnde insektn die loopn, mo makt 'n uutzoendrienge vo zeekre treksprienkoann. Roare genoeg de oengelykvleuglign of echte libelln (Anisoptera) en de langpôotmuggn zyn nie kosher, mo ze zyn ulpelôos o ze nie kunn vliegn^[3]. De Torah stelt vaste da d' êenigte kosher vliegnde insektn mê vier wandlende pôotn knien ên die boovn undre voetn uutsteekn zoda ze wuppn ^[4]. Dus zyn nie-spriengnde rechtvleuglign lik vêenmolln zeekre nie kosher.

Ofstammienge

D' oftakkiengs-orde van die bêestn is reedlik goed verstoan ^[5]. D' oendrordn Caelifera en Ensifera schynn monofyleetisch te zyn en Rhaphidophoridae is e zustre-groep van Tettigoniidae. Pyrgomorphidae zyn de mêest boazoale groep van de Caelifera. Myrmecophilidae blykn e kloade te vormn mê Gryllotalpidae in platse van mê Gryllidae. Bykommnd werk go nôodig zyn vo da te bevestign.

By de vier oendrefamieljes van Tettigoniidae zyn de betrekkiengn (Phaneropterinae + (Conocephalinae + (Bradyporinae + Tettigoniinae))); tusschn zes oendrefamieljes van de Acrididae zyn de betrekkiengn (Oedipodinae + (Acridinae + (Gomphocerinae + (Oxyinae + (Calliptaminae + Cyrtacanthacridinae))))).

Ordnienge

De mêeste sôorten zyn styf goed gekamoefleerd, lik 't geweun dôorntje (Tetrix undulata)

Sommigte sôorten zyn felgekleurd; die sôorten zyn mêesta oenêetboar. Ofgebeeld is e sôorte van 't geslacht Eumastax.

De gehôororgoann van e soablesprienkoane zyn geleegn an de boovnkant van de schêenn, ier angeduud mê rôo pyln.

Teratodus monticollis Oed-sprienkoane.

Wandlende tak (Proscopiidae) uut de Andes in Peru.

Poarnde reegnbooge-sprienkoann (Romalea guttata)

Soabelsprienkoann gebruukn de legbuuze vo d' eiers of te zettn in plantn.

Dr zyn twêe oendrordn en 235 oendrefamieljes in die orde.

Oendrorde Ensifera
- Superfamielje Grylloidea
  - Gryllidae – echte kreekls
  - Gryllotalpidae – vêenmolln
  - Mogoplistidae
  - Myrmecophilidae – mierekreekls
- Superfamielje Hagloidea
  - Haglidae†
  - Hagloedischiidae†
  - Prophalangopsidae
  - Tuphellidae†
- Superfamielje Phasmomimoidea†
  - Phasmomimidae†
- Superfamielje Rhaphidophoroidea
  - Rhaphidophoridae – grottnsprienkoann
- Superfamielje Schizodactyloidea
  - Schizodactylidae – duune-kreekls
- Superfamielje Stenopelmatoidea
  - Anostostomatidae
  - Cooloolidae
  - Gryllacrididae – bladrollnde kreekls
  - Stenopelmatidae – Jerusalem-kreekls
- Superfamielje Tettigonioidea
  - Haglotettigoniidae†
  - Tettigoniidae
Oendrorde Caelifera – veldsprienkoann
- Infraorde Acrididea
  - Superfamielje Acridoidea
    - Acrididae
    - Charilaidae
    - Dericorythidae
    - Lathiceridae
    - Lentulidae
    - Lithidiidae
    - Ommexechidae
    - Pamphagidae – padde-sprienkoann
    - Pyrgacrididae
    - Romaleidae
    - Tristiridae
  - Superfamielje Eumastacoidea
    - Chorotypidae
    - Episactidae
    - Eumastacidae – oape-sprienkoann
    - Euschmidtiidae
    - Mastacideidae
    - Morabidae
    - Promastacidae†
    - Proscopiidae – wandlnde takkn
    - Thericleidae
  - Superfamielje Locustopsoidea†
    - Araripelocustidae†
    - Bouretidae†
    - Eolocustopsidae†
    - Locustavidae†
    - Locustopsidae†
  - Superfamielje Pneumoroidea
    - Pneumoridae
  - Superfamielje Pyrgomorphoidea
    - Pyrgomorphidae
  - Superfamielje Tanaoceroidea
    - Tanaoceridae
  - Superfamielje Tetrigoidea
    - Tetrigidae
  - Superfamielje Trigonopterygoidea
    - Trigonopterygidae
    - Xyronotidae
- Infraorde Tridactylidea
  - Superfamielje Dzhajloutshelloidea†
    - Dzhajloutshellidae†
  - Superfamielje Regiatoidea†
    - Regiatidae†
  - Superfamielje Tridactyloidea
    - Cylindrachetidae
    - Ripipterygidae
    - Tridactylidae – klêene vêenmolln

Eksterne koppliengn

(en) Nearctica 2002-08-11
(en) Orthoptera Species File Online
(en) Orthoptera Image Gallery (Iowa State University Entomology Department)
(en) The Orthopterists' Society
(fr) AcridAfrica, les acridiens d'Afrique de l'Ouest
(fr) Sprienkoann
(en) Sprienkoann

Ofbeeldiengn die ier by passn ku je vien in de categorie Orthoptera van Wikimedia Commons.

Verwyziengn

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 (en) Hoell, H.V., Doyen, J.T. & Purcell, A.H. 1998 : Introduction to Insect Biology and Diversity, 2nd ed., Oxford University Press, p. 392–394 ISBN 0-19-510033-6
↑ (en) Imes Rick 1992 : The practical entomologist, Simon and Schuster, p. 74–75 ISBN 0-671-74695-2
↑ (en) Gordon, David George 1998 ; The eat-a-bug cookbook, Ten Speed Press, p. 3 ISBN 0-89815-977-6
↑ (en) Navigating the Bible: Leviticus
↑ (en) Zhou Z, Ye H, Huang Y, Shi F. 2010 The phylogeny of Orthoptera inferred from mtDNA and description of Elimaea cheni (Tettigoniidae: Phaneropterinae) mitogenome. J. Genet. Genomics., 37(5):315-324

[IIBD-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 (en) Hoell, H.V., Doyen, J.T. & Purcell, A.H. 1998 : Introduction to Insect Biology and Diversity, 2nd ed., Oxford University Press, p. 392–394 ISBN 0-19-510033-6

[2] (en) Imes Rick 1992 : The practical entomologist, Simon and Schuster, p. 74–75 ISBN 0-671-74695-2

[Gordon-3] (en) Gordon, David George 1998 ; The eat-a-bug cookbook, Ten Speed Press, p. 3 ISBN 0-89815-977-6

[4] (en) Navigating the Bible: Leviticus

[Zhou2010-5] (en) Zhou Z, Ye H, Huang Y, Shi F. 2010 The phylogeny of Orthoptera inferred from mtDNA and description of Elimaea cheni (Tettigoniidae: Phaneropterinae) mitogenome. J. Genet. Genomics., 37(5):315-324

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]