Sulfer (lucifer)

E sulfer, sulferstoksje of steksje, Kortryks: sulfer of stekske, (Nederlands: lucifer) is een outn stoksje met een ountvlamboare kop. Vroeger gebruuktn ze vo da koptje e miengelieng van sulfer (zwoavel) en andere stofn, nu gebruukn ze doa een yzer-fosfor biendienge voren met da da veiliger is.

Een ountbrandend steksje

Geschiedenisse

De Chineezn en round 577 voor Christus 't êeste sulferstoksje uutgevoundn. Ze dein da deur stoksjes denneout in sulfer te loatn weekn.

De êerste zelf ountbrandende sulfers zyn uutgevoundn in 1805 deur Chancel, een assistent van Louis Jacques Thénard. Ze bevattigden ounder andere sulfer, kaliumchloroat, suuker en caoutchouc, mo da ountbrandde spontoan ajet in sulferzeur staakt.

Wryviengssulfers

In 1827 et John Walker e miengelieng van antimoon(III)sulfide, kaliumchloroat, caoutchouc en zetmêel, da agestoken kost wordn deur ze tegen gelyk wuk ruw ippervlak te wryvn. 't Problêem doamee was wel da de vlamme ounstabiel was en et ansteekn van de sulfer nogal geweldig was. 't Stounk ôok styfvele.

Charles Sauria aat ip de geure een iplossieng gevoundn deur der witte fosfor an toe te vougn. Echter, der zaat genoeg fosfor in 1 paksje voe etwien te vermôordn, en de menschn dien 't fabriceerde kreegn last van fosforofzettiengn in under kaakbêenn.

De geruusloze sulfer es in 1836 uutgevoundn gewist deur de Oungoar János Irinyi. Ne kaamt ip et gedacht vo kaliumchloroat deur looddioxide te vervangn, met als resultoat da de vlamme gelykig zoe brandn. Ne verkocht de uutviendieng an István Romer die der ryke van gewordn is.

Verwydern va witte fosfor

De witte fosfor die in alle steksjes zaat was nateurlik gevoarlik. Der was echter gin economisch vôordêel by et gebruukn van een alternatief, want 't was goeikoper vo witte fosfor te gebruukn. Dorom ister beslist gewist vo zukke sulferstoksjes te verbiedn: Finland deed da in 1872, Denemarkn in 1874, Zweedn in 1879, Zwitserland in 1881 en Olland in 1901. Achter de conventie va Bern zyn in 1908 Iengeland gevolgd, in 1919 India en Japan en in 1925 China. De Verenigde Stoatn en 't ni verboodn mo ze wel mêer getaxeerd, in 1913.

Veiligheidssulfers, met êen verbrandn der by

't Êerste alternatief was de veiligheidssulfer: de veiligheid zaat em derin da tusschen et koptje van 't steksje en et ountvlammiengsippervlak der e laagsje gepoeierd glas en rooie fosfor zaat die de ountvlamboare elementn scheidde. Vanzelfspreeknd wierd de witte fosfor ook deur rooie vervangn. Deur de wryving wordt der e bitje van de rooie fosfor in witte oummegezet, da ountbrandt tonne, en azo werkn veiligheidssulfers. Dee wierdn uutgevoundn deur de Zweed Gustaf Erik Pasch in 1844.

Et twêede alternatief miekt gebruuk van fosfor sesquisulfide (P₄S₃). Savene en Cahen, de twêe Fransche chemici dien da uutgevoundn en, beweezn da de stoffe ni giftig was, ni explosief en da et gebruukt koste wordn in wryvingssulfers daje overol op kat asteekn. Albright en Wilson, twêe Amerikoann, en ton e veilige maniere gevoundn vo da te maakn.

Deze twêe soortn floreerden deur et verbod ip witte fosfor.

Speciale sulfers

• Der bestoan speciale steksjes die ni uutgoan in de wiend of deur woater. Dee zyn bedekt deur e laagsje wax en et stoksje is gemakt van een ountvlamboare stof. Ze gebruukn da surtout op scheepn.
• Bengoalse sulfers geevn e speciale kleure by ountbrandn, deur et strontium of boarium da derin zit. Da gift respectievelik e rooie en e groene vlamme.