Zoogbêestn

Dat artikel es geschreevn in 't Brugs.

Zoogbêestn (Mammalia) vormn een klasse van warmbloedige, mêestol levendboarende gewervelde bêestn, die under joengn zoogn. Andere eigenschappn die de zoogbêestn dêeln zyn:

zwêetkliern;
hoar;
een herte mè vier kamers;
drie bêentjies in 't middenôre;
de neocortex in d'hersens.

Zoogbêestn wordn ingedêeld in drie ounderklassn noavolgens dan z' under vôortplantn: de Monotremata (veugelbekbêeste en mierenegels) leggn eiers, de Marsupialia (budelbêestn) hèn ounderountwikkelde joungn by de gebôorte, die ton verder upgroein in de budel, en de Placentalia (ol d' andere zoogbêestn) voedn de foetus in een boarmoeder met een placenta.

D' er zyn omtrent 5400 sôortn zoogbêestn, ingedêeld in omtrent 1250 geslachtn, tusschn 135 en 150 families, en tusschn 28 en 30 ordes (noargelang de bron die geroadpleegd wordt). Olhoewel dan de mêeste zoogbêestn nog olsan klêne zoad- of insecteneters zyn die up 't land leevn, hèn ze wel een grôte verschêdenheid as een groep: d' er is veel varioatie in de manier woarup dan z' under vôortbeweegn (loopn, klemmn, groavn, zwemmn, vliegn, spriengn, ...) en wa dan z' eetn (vlêes, plantn, vis, insectn, ...). De grotste bêestn up 't land (Afrikoansn olifant) en in de zêe (blauwe vinvis) zyn olletwêe zoogbêestn.

Anatomie en morfologie

Reconstructie van de groundluioard Megalonyx jeffersonii

Geroamte

De mêerderheid van de zoogbêestn hèn zeven nekwervels. Da sluut bêestn mè lange en korte nekkn, gelik de walvis, de giraffe, vlêermuuzn en de mens. D' ênigst' uutzounderiengn zyn de lamantyn en de twêtênige luioard mè zes wervels, en de drietênige luioard mè negen.

Oasemhoalienge

De loungn van zoogbêestn hèn 'n sponsachtige texteure die an de binn'nkant een veel grôtere uppervlakte hèn dan de butenkant van de lounge zelve. De menselike lounge is typisch voar zoogbêestn.

Oasemn is gedreevn deur 't middenrif die de loungn van de buukholte schêedt. De rebbekasse kan uutzettn en inkrempn, woadeure da de lucht noa binn'n gezoogn wordt of noa buutn geduwd. 't Is doavan dat da sôorte lounge bekend stoat as bloasbalgloungn.

Zenuwstelsel

Ol de zoogbêestn hèn een brein met een neocortex, een streke van 't brein dat uniek is vô zoogbêestn.

Vel en hoar

De zoogbêestn zyn d' ênigste gewerveldn die hoar hèn, zels de dee die up 't êeste zicht gin hoar hèn.

Reproductie

Bevruchtienge gebeurt olsan inwendig, en de mêeste zoogbêestn briengn under joungn levend ter weireld. Ol de zoogbêestn zoogn under joung mè specioale melkkliern.

De moate van ontwikkelienge varieert geweldig, van de vrê ounderountwikkelde joungn van de budeldiern toet de joungn van keuns die nog mè geslootn oogn in under hol geboorn wordn en de joungn van antiloopn die ol achter 't êest' eure met under moeder kunn'n meeloopn.

Schedel en gebit

't Middenôre hèt drie gehôorbêentjies: den hoamer, 't oambêeld en de stygbeugel. Den ounderkake bestoat uut êen bêen en is verboundn an de reste van de schedel deur 't kaakgewricht.

Zoogbêestn hèn een heterodont gebit: tandn van 't zelste gebit zyn gespecialiseerd. In principe hèt ieder zoogbêeste 44 tandn, met in iedere kaakhelfte:

3 snytandn (I1, I2, I3) vô te bytn,
1 hoektand (C1), vô 't eetn te grypn en te scheurn,
4 volse moaltandn (P1, P2, P3, P4) en
3 echte moaltandn (M1, M2, M3) vô te kauwn en te moaln.

De mêeste zoogbêestn zyn up zyn minst een dêel van under tandn kwytgerocht, en der zyn der moa vrê winnig (gelik de Pyreneeschn desman en 't wild zwyn) die ze nog ollemolle hèn.

Omdan tandn goed bewoarn in 't fossilisoatieproces, zyn ze dikwils d' ênigste overbluufsels van de vroege (en dikwils vrê klêne) zoogbêestn.

Under vorm geevd ook een goeie andudienge van 't sôort' eetn dan de vroege zoogbêestn aatn.

Lichoamstemperateure

Juuste gelik veugels zyn zoogbêestn warmbloedig, wa da betêkent dat de lichaamstemperateure inwendig geregeld wordt zodoanig dat je constant g'houdn wordt ounafhankelik van de temperateure van d' omgevienge. De lichaamstemperateure kan geregeld wordn deur:

't metabolisme kan upgevoerd of verlêegd wordn
verwydienge/verdinnienge van de bloedvoatn
't upzettn/platleggn van 't hoar
beevn voa warm te krygn
zwêetn and hygn

Deur under warmbloedigheid kunn'n zoogbêestn in veel plekkn overleevn woadan koudbloedige bêestn 't nie kunn'n eirdn. An den andere kant kost warmbloedigheid veel energie, woadeure dan klindere zoogbêestm (gelik spitsmuuzn) alsan moetn eetn. Sommige groepn bespoarn under energie deur in een wientersloape te goan.

Evolutie

Strukteure van synapsiede schedel

De lyne die uutendelik toet de zoogbêestn evolueerdign woarn de Synapsida, die under ol vroeg (in 't Loat Carboon) ofgesplitst hên van de lyne die noa de hoagedissn, de krokodieln en de veugels lêedt.

In 't Trias hèt em in de Synapsida een lyne ountwikkeld die goandeweg mêer en mêer up zoogbêestn begostn te trekkn. D' êeste echte zoogbêestn deen under verschynienge in 't Loat Trias, omtrent round den tyd dan de dinosauriërs begostn dominant te wordn. 't Is doavan dan d' êeste zoogbêestn klêne woarn en hoofzoakelik 's nachs leefdign.

D' êeste moderne groepn zoogbêestn zyn ollemolle round de zelstn tyd, in de vroege Krytperiode, met Teinolophos (Monotremata) 123 MA in Australië, Sinodelphys (Marsupialia) 125MA in China en Eomaia (Placentalia) 125 MA in China.

D' er zyn têkens dat teegn 't ende van de Juraperiode de zoogbêestn under begostn uut de nachtelike insect-etende niche groein, moa me moetn toch nog toet 't uutstervn van de dinosauriërs an 't ende van de Krytperiode voadan de zoogbêestn begostn deftig grôot te wordn.

Indêlienge

D' indêlienge van de zoogbêestn is nog olsan controversieel. Sedert de joarn 90 van de 20^e êeuwe hèn genetische techniekn getoogd dan een antal klassifikoasjies van vroeger in de twientigst' êeuwe nie hêelteganstn juuste woarn. De grotste verrassienge kwaam ot dudelik wierd dan de walvissn 't nauwste verwant woarn an de nylpeirdn, en genetisch binn'n d' ounevenhoevign laagn. Ook is 't er gebleekn dan een antal groepn die ounder Insectivora wierdn geklasseerd dêel uutmaktign van een Afrikoanse groep die de name Afrotheria wier gegeevn.

Vô mêer details zie Zoogbêestn (Taxonomie).

Ofbeeldiengn die ier by passn ku je vien in de categorie Mammals van Wikimedia Commons.