Ari Þorgilsson

Dat artikel es geschreevn in 't Noordelik West-Vlams.

Ari Þorgilsson (1067 - 9 november 1148) was den êestn en êen van de belangrykste Yslansche kroniekeschryvrs. Y was den êeste proza- en geschiednisse-schryvr ip Ysland en y wordt bekeekn lik de groendleggre van d' Yslansche lietrateure. Doaby was 't uutzoenderlik datn in 't Oed Nôors schrêef, in platse van in 't Latyn, tgêene in die tyd gebruuklik was. Snorri Sturluson errinnrt dr in zyn vôorwôord van de Heimskringla an da Ari den êestn was die in Ysland in zyn eign toale schrêef. Ari wierd al iddre lik e belangryke schryvre anzien. In 't êeste sproakkunsteboek van Ysland (Fyrsta málfræðiritgerðin), uut apeupri 1160, wordn lik e byzoendr persôon genoamd vo 't schryvn van prozawerk, tgêene in die tyd nie geweune was. Ari was bekend mê de Latynsche geschiedschryvienge, mor y was ook befoamd vo zyn vertelkunste van IJslansche volksvertelliengn.

De betêeknisse die Ari Þorgilsson vo d' Yslansche geschiedschryvienge êt, zit in 't feit datn den êestn was die vanuut 'n iestôoriesch bewustzyn an d' Yslansche weirld 'n eign oanzichte gaf, en, etwa dat in dien tyd styf oengebruuklik was, zyn tekstn in d' eign lanstoale schrêef. Veele van 't gêene dat wiedr nu weetn oovr de vroege Yslansche geschiednisse, 't leevn, de godsdienste of stoatsinrichtienge, is an êm te danken.

Ari Þorgilsson stoat ook bekend lik Ari inn fróði (Ari de Gelêerde).

Leevnsbeschryvienge

Þorgilsson stamt of van e famielje van ooge ofkomste uit Helgafell, Snæfellsnes. 't Landnámabók somt zyn vôoroedrs ip toe acht ginneroasjes verre, toe an keunienk Ólafr Hvíti (Olaf de Wittn) en zyn wuuf keuneginne Auðr, ook bekend lik Unnr inn djúpúðga (Unn de Bedachtzoame, zied ook de Laxdæla saga, de Eyrbyggja saga en de saga van Erik de Rôojn. An voaderskant wasn y den achterklêenzeune van Guðrún Ósvífsdóttir, de vrowwelikke ôofdpersôon uut de Laxdæla saga. Ari zyn voadre Þorgils verdroenk ip joenge leeftyd, zodoanig datn by zyn grotvoadre Gellir ipgekwikt wierd. Loatr weunde y by zyn noenkle Þorkell, Þorgil zyn broere. Od Ari zeevn joar oed was gienkng y noa Hallr Þórarinsson die in Haukadalur (Haviksdol) in Zuud-Ysland weunde. Halldr was een byzoendre verstandige vint die veele kennisse ad. Ari blêef doa vêertien wientrs (joar), en krêeg oendretusschn in Skálholt lik lêerlienk van Teitur Ísleifsson (vôgens 't Íslendingabók zijn pleegvoadre en etwien die Ari lik de wyste oendr de vintn anzag), zeune van den êeste biskop van Ysland Ísleifur Gissurarson, zyn gêestlikke vormienge. Vôgens zowêl Ari lik of Snorri Sturluson krêeg Ari zyn kennisse nie allêene van Hallr en Teitur, mor alletwêe vertelln die ook dat Þurið Snorrisdóttir, de dochtre van de in Ysland styf bekende Snorri goði (Snorri de priestre), de derde persôon was woada Ari styf veele van gelêerd êt.

... doarom is 't nie verwoenderlik dat Ari veele oede vertelliengn kende, zowêl uut uus eign land lik ook uut 't buutnland, en nie allêen omdat y ze van oede en wyze menschn lêerde, mor ook omdat y zeive e vint was vul vier mêt e vruchtboar geheugn, lik of da Snorri Sturluson schrêef. In Staðr, nie verre van Helgafell, wierd Ari priestre gewyd. Ari was getrowd, en ad e zeune en e dochtre. Ari Þorgilsson stierf ip 81-joarign oedrdom.

Ari zyn werkn

Van den and van Ari zyndr verschillnde werkn, woavan 'n antal die angeduud wordn mê -bók (boek). Da mag ook lik e têekn van Ari zyn iestôorisch bewustzyn wordn bekeekn, omdat y ip die maniere 't oendrscheid wilde maakn tusschn zyn eign werkn en dagêene dat aal lik moendlienge oovrleevrienge bestoend, de saga’s.

't Íslendingabók, 't Boek van d' Yslandrs uut 1120 da in twoaf oofstikkn 'n antal belangryke iestôoriesche gebeurtnissen toe in de klêenigeedn beschryft, is 't êenige werk woavan dat beweezn is dat Ari 't geschreevn êt.
Van de nu verloorn ôorsproenklikke versje van het Landnámabók, 't Boek van de "Landnoame" (oovre de koloniesoasje van Ysland), wordt angenoomn da Ari doar e grôote bydroage an ê geleevrd. Y zoe da werk tegoare mê Kolskeggr Ásbjarnarson inn fróði geschreevn ên.
De zogenoamde Ævi Snorra goði oovr 't leevn van Snorri goði, de voadre van Ari zyn lêeroaresse Þurið Snorrisdóttir, e styf belangryke persôon die in 't oede Ysland e vôoranstoande rolle ê gespeeld, en die ook in mêerdre saga’s vôornkomt (byvôorbeeld in de Eyrbyggja saga of Njáls saga).
E stamboom van Ari zyn famieljie, die tegoare mê 't Íslendingabók is oovregeleevrd.
E lyste van oadlikke priestrs uut 't joar 1143.