Evoluusje van den miens
D'evoluusje van den miens es e weetnschappelikke theorie uut de biologie da beweirt dan de mienschn lik dan ze zynder der nu uutziene e soorte es da g'evolueerd es uut andere soortn. Biologische antropologie es de noame van 'n weetnschap da d'evoluusje en 't gedrag van den miens lik e biologisch organisme bestudeert.
Volgens die theorie zyn sommigste oapachtigen 5 miljoen joar geleen up hunder beenn begunn te loopn en zyn ze zynder begunn mèi hunder handn te gebruukn vo diengn vaste te pakkn. Verschillige groepn hèin up verschillige plekkn geleefd en begostn up 'n deur anders uut te ziene. Zo woarn d'r twee of drie groepn van oapn die up hunder beenn liepn, en een van die groepn wos 'n voorloper van de moderne mienschn. Dedie begostn ook simpel aloam te moakn.
De weetnschappelikke (Latynsche) noame vo "miens" es "Homo". Den modernen miens noemt Homo sapiens. "Sapiens" es Latyn vo "dien da etwuk wit". Homo sapiens wilt dus zeggn "slimmn miens".
Volgens d'evoluusjetheorie es den miens g'evolueerd uut andere soortn. Den weetnschap da 't ountstoan van den miens bestudeert, noemt paleoantropologie. Paleoantropoloogn probeern uut te leggn hoe dan de mienschn hunder ountwikkeld hèin deur fossieln en andere rèistn uut et verleen t'ounderzoekn. Dienen weetnschap es ountstoan in 't begun van de 19ste eeuwe mèi d'ountdekkienge van den Neanderthaler.
Mienschn trekkn up grote oapn
bewerknTeegn 1859 han sommigste deure dan mienschn up bepoalde vlakkn styf goed trokkn up sommigste grote oapesoortn. 't Idee da olle soortn 't resultoat woarn van biologische evoluusje es d'r moa gekommn oe Charles Darwin in 1859 zynen boek On the Origin of Species geschreevn hèit. In 1863 schreef Darwin The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex. In dienen boek legde Darwin uut dan de mienschn volgens hem g'evolueerd woarn deur 't proces van nateurlikke selectie. Carolus Linnaeus (18e eeuwe) en zyn upvolgers han ol deure da mienschn nauwe verwant woarn an grote oapn, en nog 't meest van ol weg han van chimpansees. Chimpansees leevn olene moar in Afrika, ounderzoekers giengn d'r doarom van uut dan de mienschn en de grote oapn ne zelstn voorouder han die in Afrika zou geleefd hèin. Nu anveirdn olle weetnschappers nie ollene dan me wynder trekkn up grote oapn, moar ook dan me wynder grote oapn zyn.
Voorouders van mienschn en grote oapn
bewerkn
 |
Upm.: 1e+06 joarn = 1 miljoen joarn = 1 Ma. (Mega-annum)
't Es moar in 1924 da Raymond Dart vo 'n eestn kee nen voorloper van den modernen miens hèit gevoundn in Taung, in Zuud-Afrika. Je noemd'hem die soorte de Australopithecus africanus, letterlik vertoald: zudelikkn Afrikoanschn oap. Die soorte ha moar letter hèisens (410 cm³, ne modernen miens hèit er 1260 cm³) moa ze trokkn toch meer up d'hèisens van ne miens dan van chimpansees of gorilla's. En doaby, z'han moar klene hoektandn en je kost'hem an 't skelet ziene dan ze zynder up hunder beenn roundliepn. Ol die zoakns overtuugden Dart dat 'n hem nen mienschelikkn voorloper ha gevoundn die en overgangssorte wos tusschn d'oapn en mienschn. 't Hèit 20 joar gedeurd vo da Dart au sérieux wos genoomn, achter dan der meer (stikkn van) skelettn woarn gevoundn.
Australopithecus africanus leefde 2 à 3 miljoen joar geleen. In 1974 zyn der fossieln van oudere australopitheci gevoundn gewist die tout 3,8 miljoen joar oud zoudn zyn.
D'r es nu nog osan veel discuusje of da de australopitheci wel of gin voorlopers woarn van den modernen miens. De letste joarn es der ne consensus gegruujd ounder weetnschappers die vindn da A. africanus primitieve trekkn hèit en doarom verounderstelln ze zynder da A. africanus à peu près 2,7 miljoen joar geleen es g'evolueerd in e meer moderne soorte, de Paranthropus.
Over de voddere evoluusje van Paranthropus es der gin eensgezindheid. Volgens sommigen es datte nen evolutionairn zytak die uutgestorvn es. Volgens andern es die soorte 2,5 miljoen joar geleen g'evolueerd in de vroegste Homo soortn lik Homo habilis of Homo ergaster.
Volgens resultoatn van et Chimpansee Genoom Project uut 2005 zou d'evoluusje van chimpansees en mienschn hem ruwweg 6 miljoen joar geleen geschid hèin vanuut nen gemeenschappelikken voorloper.
't Geslacht Homo
bewerkn
't wos Carolus Linnaeus die de noame vo 't geslacht Homo hèit uutgevoundn. Vandoage bestoat er moar een soorte nie mee, Homo sapiens. Er hèin nog andere soortn bestoan, moa die zyn uutgestorvn. Sommigste van die soortn woarn verzekers voorouders van H. sapiens, andere soortn woarn zytakkn die evolutionair doodliepn. Der bestoat langs gin kantn ginnen consensus over de juste evoluusje van uze soorte. Er es zels veel discuusje over wuk da j'ounder e soorte moe verstoan. Want veel fossieln zyn der nie, en ze trekkn dikkers goed up mekkoar moa zyn toch en bitje anders.
Homo habilis
bewerknHomo habilis wos verzekers d'eeste soorte Homo. Z'es zy g'evolueerd uut Australopithecus of Paranthropus, à peu près 2,5 miljoen joar geleen. Die mienschn han klindere kiezn en groddere hèisens dan d'oudere soortn.
Noa Homo erectus
bewerknVan twee soortn die geleefd hèin 1,9 tout 1,7 miljoen joar geleen es 't nie dudelik wuk da hunder reloasje wos mèi d'andere Homo soortn.
Homo rudolfensis es gevoundn gewist in Kenia en es meugelikst e joungere H. habilis soorte.
Homo georgicus es moar in 1999 gevoundn gewist in Georgië. Meugeliks wos datte en tusschnsoorte tusschn H. habilis en H. erectus, of en oundersoorte van H. erectus. De ountdekkienge van die soorte es belangryk vo ounderzoek round de oorsprounghypothese die probeert t'achterhoaln wanneer én wukke soortn mienschn Afrika hèin verloatn en na Europa en Azië zyn getrokken.
Homo ergaster en Homo erectus
bewerknVanof 1,8 miljoen joar geleen begostn bepoalde populoaties van Homo habilis groddere hèisens te krygn en begostn ze meer ountwikkelde steenn werktuugn te gebruukn. Die verschilln ollene zyn genoeg vo van en andere soorte te spreekn, Homo erectus. Meugeliks koste Homo erectus ook ol vier moakn vo zyn teetn te kookn.
Ounderzoekers discuteern over d'ofkomste van Homo ergaster. Ofwel wos 't en oundersoorte van Homo erectus ofwel en iddere soorte. Je leefde van 1,9 tout 1,4 miljoen joar geleen in Afrika. Zynen schedel wos dinner en grodder (700–850 cm³) dan die van H. erectus en je makte hem werktuugn die dudelik meer g'avanceerd woarn. 't Wos d'eeste hominide die dezelste ofmetiengn ha lik den modernen miens (ca. 1m90) mèi langere beenn en korter oarms dan H. erectus.
Homo heidelbergensis en Homo neanderthalensis
bewerknD'eeste fossieln van Homo heidelbergensis woarn gevoundn in Duutsland in 1907, loater ook in andere Europeesche landn. 't Wos d'eeste soorte hominide die in Europa geleefd hèit, tusschn 600 000 en 400 000 joar geleen. Meugeliks gebruuktn ze zynder e primitieve toale vo te communiceern mèi mekkoar.
H. heidelbergensis wos verzekers den voorloper van de neanderthoalers, Homo neanderthalensis, en es dus uutgestorvn. Andere peinzn da 't 'n hem (ook) de voorouder wos van den modernen miens, Homo sapiens.
Neanderthoalers leefden van 150 000 tout 30 000 joar geleen. Z'hèin dus e hele periode geleefd binst dat er ook moderne mienschn woarn. D'eeste fossieln woarn gevoundn in Belgie in 1829. Volgens recent DNA-ounderzoek zyn ze zynder en aparte soorte, en gin oundersoorte van H. sapiens (Homo sapiens neanderthalensis) lik of dan sommigste peinzn. Z'han evenveel hèisens lik moderne mienschn moa ze woarn klinder en veel kloeker gebouwd, mèi zwoar oarms en sterk handn.
Homo floresiensis
bewerknKort geleen, in 2003, hèin ze e specioale soorte van Homo sapiens gevoundn die en eigen evoluusje gevolgd hèit. Die mienschn zyn uutgestorvn round 12000 joar geleen, ze woarn zynder moar ne mèiter groot en han moar 380 cm³ heisens (minder dan ne chimpansee). De noame Homo floresiensis es genoemd achter Flores, 't Indonesisch eiland woa dan ze de fossieln gevoundn hèin.
Homo sapiens
bewerknTusschn 400 000 en 250 000 joar geleen gruujden d'hèisens en de technologische capaciteitn van Homo erectus. Da zoudt e bewys keunn zyn dat H. erectus es g'evolueerd in Homo sapiens. D'r zyn ook bewyzn da H. erectus uut Afrika es gemigreerd, en da den achtergebleevn H. erectus in Afrika toun es ountwikkeld tout H. sapiens. E twidde migroatie vanuut Afrika, dizze kee van H. sapiens, zoudt d'idder gemigreerde H. erectus overol verdroungn hèin. Da Out of Africa model, ook wel de ienkele oorsprounghypothese genoemd omdat et verounderstelt da den modernen miens hem ollene in Afrika hèit ountwikkeld, bestoat nog nie styf lange. Den tegenhanger doavan da tientalln joarn lank gevolgd hèit gewist, es 't multiregionoal model. Volgens da model es den modernen miens oungeveer up 't zelste moment up verschillige plekkn ountstoan.
