Vliere (geslacht)

Dat artikel es geschreevn in 't Noordelik West-Vlams.

Vliere

Amerikoansche vliere (Sambucus canadensis)

Ryk:	Plantae (plantn)
Stamme:	Embryophyta (landplantn)
Klasse:	Spermatopsida (zoadplantn)
Orde:	Dipsacales
Familie:	Adoxaceae (Muskuskruud-achtign)

geslacht

Sambucus
L. ^[1]

De vliere (Sambucus) is e geslacht van bedektzoadign in de famielje van de muskuskruudachtign (Adoxaceae), orde Dipsacales. Vroegre was y geplatst in de famielje van de kamperfoelieachtign (Caprifoliaceae), mor êrschikt deur beetre geeneetiesche kennisse. Y omvat tusschn 5 en 30 sôortn van wientrekoale struukn of klêene boomn en kruudachtige oovrebluuvnde plantn.

't Geslacht komt vôorn in gemoatigde toe subtroopiesche streekn in de weirld. Mêer wydverspryd in 't Nôordlik Oafroend, is 't vôorkomn in 't Zuudlik beperkt toe dêeln in Australoazje en Zuud-Amerika. Veele sôortn zyn wyd en zyd gekwikt vor undre sierlikke bloarn, blommn en vruchtn ^[2].

De bloarn zyn vêerdêelig mê 5–9 bladjes (zeldn 3 of 11). Iedre bladje is 5 – 30 cm lank, en de bladjes ên gezoagde bôordn. Dr zyn grôote pluumn mê klêene witte of krèèmkleurige blommn in de loate lente; deze oentwikkln no trostjes van klêene zwarte, blowzwarte of rôo bessn (zeldn gilwe of wit).

Sôorte-groepn

Sambucus canadensis : ingewikklde vertakkienge van de bloejwyze.

Têelt van vliere in Ôostnryk.

Rype vlierbessn.

Drank gemakt mê vliereblommn in Roemenië.

De groep van Sambucus nigra wordt ofwê beschowd lik êen sôorte gevoenn in de warmre dêeln van Europa en Noord-Amerika mê verschillnde streeke-varjeteitn of oendre-sôortn, ofwê lik e groep van verschillnde glykoardige sôortn. De blommn stoan in platte pluumn, en de bessn zyn zwarte toe dofblow; 't zyn grôote struukn die 3 toe 8 meetrs ooge wordn, by geleegneid klêene boomn toe 15 meetrs ooge en mêt e stamdeurmeetre van 30 – 60 cm.
- Sambucus australis (Zuudlikke vliere; Zuud-Amerika)
- Sambucus canadensis (syn. S. nigra ssp canadensis; Amerikoansche vliere; ôostlik Nôord-Amerika; mê blowzwarte bessn)
- Sambucus cerulea (syn. S. caerulea, S. coerula, S. glauca; blowe vliere of nō-kōm-hē-i'-nē in de Konkow-toale ^[3]); westlik Nôord-Amerika; doenkrblowe-zwarte bessn mê bedowde schyn ip d' ippervlakte, 'n eemlsblowe indruk geevnde.
- Sambucus javanica (Chieneesche vliere; zuudôostlik Oazje)
- Sambucus nigra (vliender of zwarte vliere; Europa en westlik Oazje; mê zwarte bessn). Dat is de sôorte die 't mêest medicienoal gebruukt wordt.
- Sambucus lanceolata (Madeira-vliere; Madeira; mê zwarte bessn)
- Sambucus mexicana (Meksikoansche vliere; Sonora-Woestyne; mê zwarte bessn)
- Sambucus palmensis (Kanoariesche vliere; Kanoariesche Eilandn; mê zwarte bessn)
- Sambucus peruviana (Peru-vliere; nôordwestlik Zuud-Amerika; mê zwarte bessn)
- Sambucus simpsonii (Florida-vliere; zuudôostlikke USA; mê blowzwarte bessn)
- Sambucus velutina (was-vliere; zuudwestlik Nôord-Amerika; mê blowzwarte bessn)
De groep van Sambucus melanocarpa (of zwarte-besse-groep) uut westlik Nôord-Amerika is e tusschnvorm van de vôorige en de vôgnde groepn. De blommn stoan in bolvormige pluumn, mo de bessn zyn zwart; 't is e klêene struuke, zeldn grotre of 3 - 4 meetrs. Sommigte botaniekrs sluutn 't in de rôo-bessen-groep.
De groep van Sambucus racemosa (of rôo-besse-groep) is ofwê bekeekn lik êen sôorte die gevoenn wordt in de koedr gedêeltn van 't Nôordlik Oafroend mê verschillnde platslikke varjeteitn of oendresôortn, ofwê lik e groep van verschillnde glykoardige sôortn. De blommn stoan in bolvormige pluumn, en de bessn zyn êldre rôod; 't zyn klêene struukn, zeldn grotre of 3 - 4 meetrs.
- Sambucus callicarpa (Pacifieke rôovliere; westkuste van Nôord-Amerika)
- Sambucus chinensis (Chieneesche rôovliere; ôostlik Oazje, in 't gebergte)
- Sambucus latipinna (Koreoansche rôovliere; Korea, zuudôostlik Sibeerje)
- Sambucus microbotrys (Berg-rôovliere; zuudwestlik Nôord-Amerika, in de bergn)
- Sambucus pubens (Amerikoansche rôovliere; nôordlik Nôord-Amerika)
- Sambucus racemosa (Euroaziesche rôovliere; nôordlik Europa, nôordwestlik Oazje, ôostlik Oazje ^[4])
- Sambucus sieboldiana (Japansche rôovliere; Japan en Korea)
- Sambucus tigranii (Kaukoaziesche rôovliere; zuudwestlik Oazje, in 't gebergte)
- Sambucus williamsii (Nôordchieneesche rôovliere; nôordôostlik Oazje)
D' Austroaliesche-vliere-groep bestoat uut twêe sôortn uut Australoazje. De blommn stoan in bolvormige pluumn, en de bessn zyn wit of gilwe; 't zyn struukn toe 3 meetrs ooge.
- Sambucus australasica (Gilwe vliere; Niew Guinea, ôostlik Australië)
- Sambucus gaudichaudiana (Witte vliere; gebiedn mê veele schowte in zuudôostlik Australië)
De dwergvliern zyn, in teegnstellienge mê andre sôortn, kruudachtige plantn, die iedre joar niewe stiengls geevn uut 'n oovrebluuvnd wortlsystêem; ziedre gruujn toe 1,5 - 2 meetrs ooge, iedre stiengl endigt in e grôote plat blomscherm da rypt in e dichte trosse van glanznde bessn.
- Sambucus adnata (Oaziesche dwergvliere; Himalaja en ôostlik Oazje; rôo bessn)
- Sambucus ebulus (Europeesche dwergvliere; centroal en zuudlik Europa, nôordwestlik Afrika en zuudwestlik Oazje; zwarte bessn)

Gebruuk

Voedsl

De blommn van Sambucus nigra wordn gebruukt vo vlierblomme-oftreksl vôort te briengn. De Fransmans, Ôostnrykrs en inweunrs van Middn-Europa maakn vlierblomme-syroope uut vlierblommn, wada toegevoegd wordt an Palatschinken in de platse van bosbessn. Menschn uut Centroal-, Ôost-, en Zuudôost Europa passn e glykoardige methode toe vo syroope te maakn die verdind wordt mê woatre en gebruukt lik e drank. Ip boazies van die syroope, ê Fanta e drank ip de mart gebrocht die "Shokata" êet^[5] die weirldwyd verkocht wordt. In de Verêenigde Stoatn wordt die Fransche vlierbessesyroope gebruukt vo spekkn mê vliersmoake te maakn. St. Germain, e Fransche liekeur, kryg ze smoake van vlierebloesms. Ook Hallands Fläder, e Zweedsche sterke drank, is gekruud mê vliereblommn.

Oendanks de glyknisse in noame wordt de Italjoansche liekeure sambuca mêest gemakt mê essensjêele ooljes deur stoomdiestieloasje getrokkn uut steranys (Illicium verum) en venkle (Foeniculum vulgare). 't Bevat ook uuttreksls van vliereblommn vo dr e blommesmoake an te geevn en de likeursmoake te verzochtn.

In Duutsland wordn dr yoghurt-dessèèrs gemakt zowêl mê de bessn lik mê de blommn.

Wyn, sappn, en konfieteure wordn gemakt mê de bessn of blommn. Fruuttoartn en lekkernyn bestoan ip boazies van de bessn. In Italië (in 't byzoendre in Piedmonte), Duutsland en Oostenryk wordn de blomoofdjes gepanneerd, gefrietteurd en ton ipgediend lik e dessèèr of zoetigeid mê suukr en kannêel bestrôojd, gekend lik "Hollerküchel".

Uutgeholde vlieretwygsjes ên tradiesjonnêel gebruukt gewist lik buuzetjes vor esdôornboomn of te tappn vor esdôornsyroope ^[6].

In Roemenië, wordt tradiesjonêel e lichtjes gegiste drank (genoamd "socată" of "suc de soc") gemakt deur de blommn te loatn trekkn in woatre mê gist en cietroene gedeurnde 2–3 doagn. E glykoardige drank bestoat in 't Verênigd Keunienkryk, mor in da gevol wordt nog mêer gistienge toegeloatn deur oendr druk te werkn in e geslootn flassche vor e sissnde drank te maakn die vliere-champagne genoamd wordt.

Têelt

Siervarjeteitn van Sambucus wordn gekwikt in ooviengn vor undre ipvollnde blommn, vruchtn en bloarn.

Inêemsche sôortn vliere wordn dikkrs geplant vo d' inêemsche vlienders en veugls 't oendresteunn.

Volksgeneeskunde

Sambucus nigra is medicienoal gebruukt gedeurnde êewn ^[7]^[8]. Sommigte verlôopige stuudjes toogn da vliere e mitboar effekt zoed ên ip 't geneezn van griep, 't verlichtn van allergiejn en van andoeniengn van de luchtweegn ^[9]^[10].

De vliere wordt gebruukt in de Chieneesche geneeskunde, ipgelost in wyn, teegn rheumatiek en by traumas ^[11].

Muziek

Takkn van de vliere wordn ook gebruukt vo de fujara, koncovka en andre byzoendre Slovoaksche fluutn te moakn. Glykoardige muziekinstrumentn (furulya) wordn van zwarte vliere (fekete bodza) gemakt in Hongarye en andre dêeln van Ôost-Europa.

Toksikologie

De rype, gekokte bessn (pulpe en velln) van de mêeste vliern zyn eetboar ^[12]^[13]. Echtre zyn de mêeste oengekokte bessn en andre dêeln van plantn uut da geslacht vergiftig. Sambucus nigra is d êenige sôorte die beschowd wordt nie giftig te zyn, mo 't is nog oaltyd an te beveeln da de bessn lichtjes zoen gekokt wordn vo kulienèère reedns ^[12]. De bloarn, twygn, takkn, zoadn, en wortls van vliern kunn blowzeur doen ontstoan in de stofwisslienge. Otr vuldoende van die glykosydn ipgenoomn zyn oentstoatr e gevoarlikke ipstaaplienge in 't lichaam.

In 1984 wierdr e groep van vuufentwientig menschn ziek, blykboar deur 't drienkn van vlieresop geprest van vês, oengekokte bessn van Sambucus mexicana, bloarn en stiengls. Echtre êrsteldn die vuufntwientig undre zêere, woaroendre êen die no 't ospedal moste achtr datn vuuf gloazn gedroenkn ad ^[14]. Zukke feitn wordn mo zeldn vermeld.

Ekologie

De bessn zyn styf weirdevul vo veele veugls. In Nôord-Kalifornië zyn de vlierbessn geirn geetn deur migreernde band-steirtige duuvn (Patagioenas fasciata). Zwermn kunn e hêele struuke leegeetn in mindre dan 'n eure. Vliern zyn e voedsplante vo de larvn van sommigte sôortn schubvleuglign woaroendre de bastoardsatynvliendre (Euproctis chrysorrhoea, de gilwe tygre (Spilosoma lutea), de perziekkruuduul (Melanchra persicariae), de nachtpowooge (Saturnia pavonia), de geweune spikklspannre (Ectropis crepuscularia) , vliervliendre (Ourapteryx sambucaria) en de v-dwergspannre (Chloroclystis v-ata). 't Verplette gebloarte en 't oenrype fruut ên e sterke slichte reuke.

Desmocerus californicus dimorphus, e keevre uut Kalifornië wordt vrêe dikkers gevoenn roend vliern. De wuuvetjes leggn undre eiers ip de stammn. De larvn kommn uut en leevn in de stiengls.

Dôod oet van de vliere is 't uutverkôorn leefgebied van de paddestoel Auricularia auricula-judae ook gekend lik judas-ôore-paddestoel ^[15].

't Merg van de vliere is gebruukt gewist deur orloozjemoakrs vor undre werktuugn te kuusschn vôo ingewikkld werk te begunn ^[16].

Leefgebied

Vliern stoan geweunlik dichte by boerderyn en by uuzn. 't Is e plante die goed veele stikstof verdroagt en die 't dus goed doet ip platsn mê veele orgoaniesche ofvol. Vliern wordn in Grôot-Brittanje dikkers lik aagn gebruukt omda ze gemakklik aansloan, undre loatn in e vorm zettn en deur mekoar gruujn, zoda ze rechtuut greed zyn lik aage. Vliern doen nie moejlik oovre groendsôorte of zeurtegroad en ze kunn oovrol gruujn wo dat kloar genoeg is ^[17].

Folklôore

De folklôore is belangryk en kut in teegnsproake zyn.

In sommigte streekn wordt angenommn dat de vliere ofschermt teegn kwoade invloed en beschermienge gift teegn êksn, terwyl da andre oovretuugiengn bestoann da êksn gêrn oendre de plante tegoare kommn, in 't byzoendre otr veele vruchtn ip stoan.
Otr e vliere gekapt wordt, zoed e gêest vry kommn, gekend lik Moedre Vliere, die tonne eur koleire uutwerkt. De boom zoed allêene mo zoendre gevoar kunn gekapt wordn deur e rymtje te ziengn ter êere van Moedre Vliere ^[18].

E bitje voddr kykn

(en) Vedel, H., & Lange, J. (1960). Trees and Bushes in Wood and Hedgerow. Methuen & Co Ltd.

Eksterne koppliengn

(en) Elder bush info and recipes from the BBC "Guide to Life, the Universe, and Everything"
(en) Mrs. M. Grieve 1931 : A Modern Herbal
(en) Germplasm Resources Information Network: Sambucus

Ofbeeldiengn die ier by passn ku je vien in de categorie Sambucus van Wikimedia Commons.

Verwyziengn

↑ (en) 2005 : Sambucus L., Germplasm Resource Information Network, United States Department of Agriculture
↑ (en) 2008 : RHS A-Z encyclopedia of garden plants, Dorling Kindersley, United Kingdom, p. 1136, ISBN 1-4053-3296-4
↑ (en) Chestnut Victor King 1902 : Plants used by the Indians of Mendocino County, California, United States Government Printing Office, p. 407
↑ Boreoale busschn van Sakhalien
↑ Harghitei, Perla. (2009-09-09) F"anta Shokata 1.5L Imported Europe, (Amazon.com)
↑ (en) Medve, Richard J. et al. 1990 : Edible Wild Plants of Pennsylvania and Neighboring States, Penn State Press, ISBN 978-0-271-00690-1, p.161
↑ (en) Thole Julie M.; Kraft Tristan F. Burns; Sueiro Lilly Ann; Kang Young-Hwa; Gills Joell J.; Cuendet Muriel; Pezzuto John M.; Seigler David S.; Lila Mary Ann 2006 : A Comparative Evaluation of the Anticancer Properties of European and American Elderberry Fruits, Journal of Medicinal Food, 9/4, p. 498–504
↑ (en) 1923 : A Modern Herbal Elder (Botanical.com)
↑ (en) Zakay-Rones Z.; Thom E.; Wollan T.; Wadstein J. 2004 : Randomized study of the efficacy and safety of oral elderberry extract in the treatment of influenza A and B virus infections, The Journal of International Medical Research, 32/2, p. 132–40
↑ (en) Barak V.; Halperin T.; Kalickman I. 2001 : The effect of Sambucol, a black elderberry-based, natural product, on the production of human cytokines: I. Inflammatory cytokines, European cytokine network, 12/2, p. 290–6
↑ (en) Flaws Bob 1994 : Chinese Medicinal Wines and Elixirs, Blue Poppy, ISBN 0-936185-58-9
↑ ^12,0 ^12,1 (en) McVicar, Jekka 2007 : Jekka's Complete Herb Book, p. 214–215. Raincoast Books, Vancouver. ISBN 1-55192-882-5
↑ (en) Nova Scotia Museum Website, Poison plant section, Nova Scotia Museum – Poisonous plants
↑ (en) Centers for Disease Control (CDC) : Poisoning from Elderberry Juice—California, Morbidity and Mortality Weekly Report, Centers for Disease Control and Prevention, 33/13, p. 173–174
↑ Roger's Mushrooms: A. auricula-judae
↑ (en) Materials used in construction and repair of watches
↑ (en) Sacred Earth - Elder in profile
↑ (en) Howard, Michael. Traditional Folk Remedies (Century, 1987); pp. 134–5

[1] (en) 2005 : Sambucus L., Germplasm Resource Information Network, United States Department of Agriculture

[RHSAZ-2] (en) 2008 : RHS A-Z encyclopedia of garden plants, Dorling Kindersley, United Kingdom, p. 1136, ISBN 1-4053-3296-4

[3] (en) Chestnut Victor King 1902 : Plants used by the Indians of Mendocino County, California, United States Government Printing Office, p. 407

[4] Boreoale busschn van Sakhalien

[5] Harghitei, Perla. (2009-09-09) F"anta Shokata 1.5L Imported Europe, (Amazon.com)

[6] (en) Medve, Richard J. et al. 1990 : Edible Wild Plants of Pennsylvania and Neighboring States, Penn State Press, ISBN 978-0-271-00690-1, p.161

[7] (en) Thole Julie M.; Kraft Tristan F. Burns; Sueiro Lilly Ann; Kang Young-Hwa; Gills Joell J.; Cuendet Muriel; Pezzuto John M.; Seigler David S.; Lila Mary Ann 2006 : A Comparative Evaluation of the Anticancer Properties of European and American Elderberry Fruits, Journal of Medicinal Food, 9/4, p. 498–504

[Httpbotanicalcombotanicalmgmhelderhtml-8] (en) 1923 : A Modern Herbal Elder (Botanical.com)

[9] (en) Zakay-Rones Z.; Thom E.; Wollan T.; Wadstein J. 2004 : Randomized study of the efficacy and safety of oral elderberry extract in the treatment of influenza A and B virus infections, The Journal of International Medical Research, 32/2, p. 132–40

[Pmid-10] (en) Barak V.; Halperin T.; Kalickman I. 2001 : The effect of Sambucol, a black elderberry-based, natural product, on the production of human cytokines: I. Inflammatory cytokines, European cytokine network, 12/2, p. 290–6

[11] (en) Flaws Bob 1994 : Chinese Medicinal Wines and Elixirs, Blue Poppy, ISBN 0-936185-58-9

[jekka-12] 12,0 ^12,1 (en) McVicar, Jekka 2007 : Jekka's Complete Herb Book, p. 214–215. Raincoast Books, Vancouver. ISBN 1-55192-882-5

[nspoisonplant-13] (en) Nova Scotia Museum Website, Poison plant section, Nova Scotia Museum – Poisonous plants

[cdc-14] (en) Centers for Disease Control (CDC) : Poisoning from Elderberry Juice—California, Morbidity and Mortality Weekly Report, Centers for Disease Control and Prevention, 33/13, p. 173–174

[15] Roger's Mushrooms: A. auricula-judae

[16] (en) Materials used in construction and repair of watches

[17] (en) Sacred Earth - Elder in profile

[18] (en) Howard, Michael. Traditional Folk Remedies (Century, 1987); pp. 134–5

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]