Wales
Wales (in 't Welsh Cymru, uutgesprookn as "kumrie") makt dêel uut van 't Verênigd Keunienkryk. An 't ôostn èt een grenze med Iengeland en vô de reste grenze 't an de zêe (den Ierse Zêe in 't nôordn en 't westn, en het Bristol Channel in 't zuudn. D' er weunn omtrent drie miljoen mensn in Wales, vô 't grotste gedêelte in steedn gelik Cardiff, Swansea en Newport in 't zuudn van 't land. Cardiff is den oofstad med een bevolkienge van 317.500 mensn. 't Land is twêetoalig, met Iengels en Welsh as d' officiêle toaln.
Geschiedenisse
bewerkn
D' êeste vermeldienge van Wales kom van de Romeinen, van den tyd dan ze Grôot Brittanië veroverd aan. Under kampn woarn mêestol in 't zuudn geleegn, mê deftige garnizoensteedn in Caerleon (wôdan de restn van een amfitheoater kunn'n gezien wordn) en Caerwent. 't Er wierd ook goud upgedolvn in Dolaucothi in Carmarthenshire. Achter dên de Romeinn vertrokkn woarn is Wales verbrokkeld in verschillende onafhankelike prinsdommn, en die situoatie is azô gebleevn toet an de invoasie van de Normandiërs in 1066. Gelik de Romeinen vôr under ên de Normandiërs under vôrol in 't zuudn gevestigd.
Vôr een poar êeuwn tussn 1057 en 1282 is 't grotste dêel van Wales zels verênigd gewist ounder Gruffydd ap Llywelyn, en zyn upvolgers Owain Gwynedd en Llywelyn Fawr, die de name van Prins van Wales kreegn toegediend. 't Is mô loater round den tyd van Edward I, in de dertiend' êeuwe, dat Iengeland em begost te bemoein mê de Welshe ambities, en de kastêeln dat j' upgetrokkn êt in 't nôordn van Wales zyn d' er getuge van dat het mêenens was. Ondanks een rebellie van Madog ap Llywelyn in 1294-95, en een loateren ounder Owain Glyndwr tussn 1404 en 1412, was Wales vanof 1282 Iengels bezit. Een formêele unie kwaam toet stand in 1536, en kort derachter zyn de Welshe wettn deur Iengelse vervangn.
Mêer recent, mê de vormienge van Plaid Cymru in 1925, is 't er een bitje van een nationalistische heruplevienge gebeurd, wa dat ten lange leste toet de vorming van een Welsh Assembly in 1997 aanleidienge hê gegeevn. Alhowel dat gin echt parlement is, êt den Assembly toch beperkte wetgevende bevoegdheedn.
Geografie
bewerkn
Wales is een schiereiland ten westn van Midden-Iengeland, met een uppervlakte van 20.779 km². 't Meet ongeveer 274 km van nôord toe zuud, en 97 km van ôost toe west. Aangezien dat Wales an drie kantn an de zêe grenst, êt een kustlyne van mêer dan 1200 km. 't Er zyn verschillende eilandn, mô môr êenn, Ynys Môn of Anglesey êt een redelike grôotte.
Vôr 't mêrendêel is Wales nogol bergachtig, en den hoogsten berg, Snowdon, is 1085 m hoge. Wales êt drie national parkn binn'n zyn grenzn, en da zyn Snowdonia, de Brecon Beacons en Pembrokeshire Coastal Park.
Geologisch gesprookn is Wales vô 't grotste dêel upgemakt van rotsen van den oundersten elt van 't Paleozoicum. Ounder mankoar ên Roderick Murchison en Adam Sedgwick grôote dêeln van Wales beschreevn, en dôdeure zyn de drie oudste perioodn van 't Paleozoicum genoemd achter Wales zelve (Cambrium,de latynse name vô Wales) of achter Keltische stammn van de Romeinsen tyd (Ordovicium en Siluur). Bovendien zyn Snowdonia en de Brecon Beacons goeie plekkn vô den invloed van gletsjers in den Ystyd up 't landschap vô jezelven te zien.
Wales êt een gemoatigd zeeklimoat, mê mêer reegn dan België. De gemiddelde temperateure round zêeniveau varieert van 9.5 toet 10.5 °C, en doalt omtrent 0.5 °C met iedere 100 meter da je klemt. Gemiddeld volt 't er zô'n 1000 mm reegn per joar, môr in de natste dêeln van Snowdonia volt der mêer dan 3000 mm.
Ekonomie
bewerkn
Van 't begin van den industriêle revolutie êt Wales an de spits gestoan vô groundstoffn. Round Merthyr Tydfill wierd der ol yzererts opgegraavn an 't ende van d' achtiend' êeuwe, en kooln zyn in grôot hoeveelheedn ontgint gedeurende de negentiende en de twientigste êeuwe. Van den twêeden elt van de twientigst' êeuwe hen de groundstoffn van belang beginn'n inboetn. Achter de latste koolmynersstakinge van 1984/85 zyn de mêeste diepe mynn geslootn gewordn, en den latsten, Tower Colliery, is in 2008, achter 13 joar bedryf under eign beheer toegegoan.
Een andere industrie, namelik 't onginn'n van leistêen vô dakpann'n was in den tyd ook belangrik, mô tegenwôordig gebruukn de mêest huuzn andere (en goekopere) sôortn dakpann'n.
Veel van de zwoare industrie is ook van belang ofgenoomn, en de stoalindustrie is nu gekrompn toet juste vier vestigiengn, in Newport, Port Talbot, Llanelli en Shotton.
Omdat de kwaliteit van de ground mêestol nogol oarme is, is de landbouw vô 't mêerendêel up veefokkn toegeleid, en dôvan 't mêeste schaapn.
't Toerisme is redelik belangrik vô den ekonomie. D' er is veel nateurschôon, mê drie nationale parkn, een aantal "Sites of outstanding beauty" gelik de Gower Peninsula en dêeln van de kust die toet "Heritage Coast" zyn uutgeroepn. D' er zyn ook d' overbluufsels van 't verleden, wôvan dan d' er drie plekkn in de lyste van Unesco wêrlderfgoedern zyn upgenoomn : 1. de kastêeln van Beaumaris, Conwy, Harlech en Caernarfon (1986) 2. de Blaenavon yzerwerken en industriêel landschap (2000) 3. Pontcysyllte kanaal en aquaduct (2009)
Cultuur en bevolkienge
bewerkn
De mensn van Wales zyn van Keltische ofkomste, en under toale is verwant aan Iers en Schots Gaelic, Bretoens en 't uutgestorvn Cornish.
Omtrent een vuufde van de bevolkienge kan nog Welsh spreekn of leezn, Welsh is nu een verplicht vak up schole, olle verkêersbordn zyn zôwel in 't Iengels as in 't Welsh, en zôwel den BBC as ITV en een Welshtoalige uutzendiengsdienst.
De nationoale sport in Wales is rugby, woardat Wales in de zeventiger joarn wêrldkampioen woarn. Zels nu nog ên ze onlangs, in 2005 en 2008, den "Grand Slam" in the "Six Nations" kampioenschappn gewonn'n.
Up 't gebied van muziek bokst Wales wel boovn zyn gewichte in de wêrld. 't Is olgemêen bekend as "the land of song", mê wêrldberoemde harpistn en mann'nkôorn. De kôorzanger Aled Jones gerakte styf populair as kiend, deur ’t lied Walking in the air te ziengn in de têeknfilm The Snowman van Raymond Briggs. Wa da de populaire muziek betreft ejje naamn gelik Tom Jones, Shirley Bassey, en mêer recent de Manic Street Preachers, de Stereophonics, Charlotte Church, Catherine Jenkins en Duffy.
"Little England beyond Wales"
bewerkn
Die rare name was gegeevn an een streke in 't zuudn van Pembrokeshire, wôr dan Vlamiengn in den twoalfsten êeuwe nô toe zyn gemigreerd. 't Is ollemolle begost in 't joar 1106, on stormn de Vlamse kust vrê schoa en aangedoan. 'n Groot aantal Vlamiengn en asiel gezocht in Iengeland, wôdan z' êest med open oarms ontvangn zyn. Moar achter een tydje begost de platselike bevolkienge te klaagn, en den Iengelsen keunink, Henri I, ê beslootn under ollemolle tope nô Pembrokeshire te veruuzn, woar dan ze 't goed deen mê de wullehandel. In den Brut y Tywysogyon (Kroniek van Welshe prinsn) wordn ze beschreevn as "a certain folk of strange origins and customs occupy the whole cantref of Rhôs the estuary of the river Cleddau, and drove away all the inhabitants of the land". 't Is olleszins azô dat er in die streke gin Welsh gesprookn wierd, zels in den tyd dat de reste van de streke wel nog Welsh klapte.
Externe koppelienge
bewerknUnesco World Heritage United Kingdom
|
Ofbeeldiengn die ier by passn ku je vien in de categorie Wales van Wikimedia Commons. |