Esse

Dat artikel es geschreevn in 't Noordelik West-Vlams.

---

Esse
Fraxinus ornus 1862 illustration
Taxonomische indêlienge
Ryk: Plantae (Plantn) Stamme: Embryophyta (Landplantn) Klasse: Spermatopsida (Zoadplantn) Orde: Lamiales Familie: Oleaceae (Olyfboomachtign)
geslacht
Fraxinus L. , 1753

De esse (Fraxinus) is e geslacht van de bedektzoadign uut de famielje van d' olyfboomachtign. 't Geslacht omvat 45–65 sôortn van geweunlik gemiddelde toe grôote boomn, mêest wientrekoal oewêl datr e poar subtroopiesche sôortn oltydgroene zyn. 't Geslacht is wyd en zyd verspreid oovre e grôot stik van van Europa, Oazje en Noord-Amerika . De volksnoame glykt ip die in 't Iengels, in 't Neerlans of in 't Duuts, en de weetnschapplikke noame is uut 't Latyn. Ze willn ollemalle zeggn "lanse" .

De bloarn zyn teegnoovrestoande, zeldn in kransn van drie, en mêest soamngesteld, ienklevoedig by e poar sôortn. De zoadn, somtyds "vliegrtjes" of "illekoptrtjes" genoamd, zyn weetnschapplik e type vruchte da ze samara êetn. De mêeste esse-sôortn zyn êenuuzig, z' ên dus de mannlikke of de vrowlikke blommn ip verschillnde plantn stoan. O ze gekwikt zyn vo sierboom en de twêe geslachtn zyn ter platse, kutr e serjeus strôojslprobleem zyn mêt undre zoad.

E poar sôortn

Geweune esse in bloej.

Twyge mê bloarn van smolbloadige esse (Fraxinus angustifolia.

Kankre ip 'n esse in North Ayrshire, Schotland.

Ôostlik Nôord-Amerika

• Fraxinus americana L. – Witte esse
• Fraxinus caroliniana Mill. – Carolina-esse
• Fraxinus nigra Marshall – Zwarte esse
• Fraxinus pennsylvanica Marshall Groene esse
• Fraxinus profunda (Bush) Bush – Pumpkin-esse
• Fraxinus quadrangulata Michx. – Blowe esse

Westlik en zuudwestlik Nôord-Amerika

• Fraxinus anomala Torr. ex S.Watson – Ienklebloadige esse
• Fraxinus berlandieriana DC. – Meksikoansche esse
• Fraxinus cuspidata Torr. – Wêlrieknde esse
• Fraxinus dipetala Hook. & Arn. – Kalifonië-esse
• Fraxinus dubia
• Fraxinus gooddingii – Goodding-esse
• Fraxinus greggii A.Gray – Gregg-esse
• Fraxinus latifolia Benth. – Oregon-esse
• Fraxinus lowellii – Lowell-esse
• Fraxinus papillosa Lingelsh. – Chihuahua-esse
• Fraxinus purpusii
• Fraxinus rufescens
• Fraxinus texensis (A.Gray) Sarg. – Teksas-esse
• Fraxinus uhdei (Wenz.) Lingelsh. – Troopiesche esse
• Fraxinus velutina Torr. – Arizona-esse

Westlikke Palaearctis (Europa, Nôord-Afrika en westlik Oazje)

• Fraxinus angustifolia Vahl – Smolbloadige esse
  • Fraxinus angustifolia subsp. oxycarpa – Kaukaziesche esse
  • Fraxinus angustifolia subsp. syriaca ; Syriesche esse
• Fraxinus dimorpha
• Fraxinus excelsior L. – Geweune esse
• Fraxinus holotricha Koehne
• Fraxinus ornus L. – Bloejnde esse
• Fraxinus pallisiae Wilmott – Pallis-esse

Ôostlikke Palaearctis (Centroal Oazje en ôostlik Oazje)

• Fraxinus apertisquamifera
• Fraxinus baroniana
• Fraxinus bungeana DC. – Bunge-esse
• Fraxinus chinensis Roxb. – Koreoansche esse
• Fraxinus chiisanensis
• Fraxinus floribunda Wall. – Himalaja-esse
• Fraxinus griffithii C.B.Clarke – Griffith-esse
• Fraxinus hubeiensis Ch'u & Shang & Su – Hubei-esse
• Fraxinus japonica – Japansche esse
• Fraxinus lanuginosa
• Fraxinus longicuspis
• Fraxinus malacophylla
• Fraxinus mandschurica Rupr. – Mandchurië-esse
• Fraxinus mariesii – Maries' Ash
• Fraxinus micrantha Lingelsh.
• Fraxinus paxiana Lingelsh.
• Fraxinus platypoda
• Fraxinus raibocarpa Regel
• Fraxinus sieboldiana Blume – Siebold-esse
• Fraxinus sogdiana Bge
• Fraxinus spaethiana Lingelsh. – Späth-esse
• Fraxinus trifoliata
• Fraxinus xanthoxyloides (G.Don) Wall. ex DC. – Afghan Ash

Ekologie

De esse is e voedslplante vo de larvn van sommigte schubvleuglign-sôortn (vlienders en mottn).

Bedreigiengn

Smaragdgroene essebôordr.

De smaragdgroene essebôordr (Agrilus planipennis) is e oetbôornde keevre per oengeluk binngebrocht in Noord-Amerika uut ôostlik Oazje mê oetn verpakkiengsmatrjoal in de loate joarn 1980 en de vroege joarn 1990. 't Insekte ê tientalln miljoenn boomn doen ofstervn in 15 stoatn in de Verênigde Stoatn en anliggnd Ontario in Canada. 't Bedreigt oengevêer 7 biljoen boomn in Nôord-Amerika. Oendrezoek wordt gedoan vo te weetn of drie inêemsche wespn uut Oazje nateurlikke roofbêestn zyn vo den essebôordr en kunn gebruukt wordn lik bioloogiesche bestrydienge vo 't beperkn van de essebôordr-populoasjes in de Verênigde Stoatn. De bevolkienge is verwittigd datr gin oenofgewerkte oet-produktn lik brandoet meugn vervoerd wordn, vo de ploage nie te doen verergern

De geweune esse (Fraxinus excelsior), kut angetast wordn deur de schimmle Hymenoscyphus pseudoalbidus, die esse-ofstervn verôorzakt vor e grôot antal boomn sins 't middn van de joarn 1990, in 't byzoendre in ôostlik en nôordlik Europa . De ziekte êt oengevêer 90% van d' essn in Denemarkn getroffn . Ip 't ende van oktoobre 2012 in Grôot-Brittannië meldde 't Food and Environment Research Agency (Fera) da 't essn-ofstervn gevoenn wierd in ryp busland Suffolk, vroegre gevolln woarn dr gewist ip joenge boomn die ingevoerd woarn uut Europa.

Gebruuk

Vruchtn van de geweune esse.

D' esse is 'n ard-oet en 't is ard, dichte (670 kg/m³ vo Fraxinus americana, en oogre by 710 kg/m³ vo Fraxinus excelsior), toaj en styf sterk mo plôojboar, veele gebruukt vo 't moakn van boogn, andvoatn, honkbalknuppls, hurley-stokkn en andre diengn die ooge sterkte en vêerkracht vroagn.

't Wordt ook dikkers gebruukt vor elektriesche gitoarn te bown, en mindre algemêen vor akoestiesche gitoarn, gekend vo de kloare tôone en deurzoame kwaliteit. Sommigte Fender-stratocasters en telecasters (bepoalde elektriesche gitoarn) zyn van esse gemakt, lik 'n alternatief vo de doenkrdr klienkndn elze. Ze wordn ook gebruukt vor oendredêeln van drum-stelln. Timmerwerk vo binnuus is 'n andr algemêen gebruuk zowêl vo de witte lik vo de geweune esse. Esse-fineer wordt veele gebruukt vo kantôormeubls. Buutnuus is esse nie geweldig geschikt omda 't kern-oet nie deurzoam is ot de groend rakt ; tonne goat nie langre mee of vuuf joar.

Oetbewerkrs woardeern in 't algemêen 't oet vo de schôonte by d' ofwerkienge. Ook mê machienn is 't oet goed te verwerkn, en gemakklik mê naagls, schroevn en kolle . Esse wierd oovrol gebruukt vo de strukturêele elementn in karrn deur de karrebowers. Vroegre autos addn geroamtn die woarn bedoeld lik dêel van 't ipangiengssystêem vo 't bown te verêenvoedign. De Morgan Motor Company uut Grôot Brittanje makt nog altyd sportwoagns mê geroamtn die uut esse bestoan. 't Wierd ook algemêen gebruukt deur d' êeste bowers van vliegers.

't Brandt gemakklik, doarom is 't gebruukt vo viern en barbekjoes t' oentsteekn, en 't is bruukboar vo vier t' oendroedn, oewêl dat mor e moatige warmte vôortbriengt. De twêe meest ekonomiesch belangryke sôortn vor oetproduuksje zyn de witte esse in ôostlik Nôord-Amerika, en de geweune esse in Europa. De groene esse (Fraxinus pennsylvanica) wordt veele geplant lik stroatboom in de Verênigde Stoatn. De binne-schusse van de blowe esse (Fraxinus quadrangulata) is gebruukt gewist lik bronne vor e blowe kleurstoffe.

De essebloarn wordn geetn deur koejn, geitn en keuns. O z' ofgesneen zyn in den êrfst kunn de takkn e weirdevul supplement zyn vo 't vêe.

Kulturêele trekkn

In de Grieksche mythologie, woarn de meliae nymfn van d' esse, verzeekrs specifiek vo de bluujnde esse (Fraxinus ornus), lik ofda de dryoadn nymfn woarn vo d' êeke. Ze verschynn in de Theogonie van Hesiodos.

De esse gifd e suukrachtige stoffe of, die gegist de Nôorsche Toovredrank vo dichtrs 't inspireern zoe gewist zyn .

In de Nôorsche mythologie was Yggdrasill dikkers geziene lik e reuze-esse. Veele gelêerdn zyntr nu oovre êens datr in 't verleen e misse gebeurd êt in den uutleg van d' oede geschriftn, en da de boom verzeekrs de geweune venynboom was (Taxus baccata). Die vergissienge zoe verôorzakt zyn in 'n andre noame in 't Oed-Nôors, naamlik barraskr [noald-esse]. Boovndien schryvn oede bronn, woaroendre de Eddas, oovre e "vetgrønster vida" tgêen wil zeggn "altydgroene boom". 'n Esse is wientrekoal, terwyl da venynboomn undre noaldn oedn. Den êeste vint, Ask, zoe gemakt gewist zyn uut d' esse.

Elders in Europa wierdr gezeid da slangn zoen ofgestôotn zyn deur essebloarn of deur e circle getêeknd mê 'n essetak. Vôgns d' Iersche floklôore zoe de schowte van esseboomn schoadlik zyn vo de landbowtêeltn. In Cheshire wierdr gezeid da d' esse kost gebruukt wordn vo t' geneezn van vrattn en van d' Ienglsche ziekte (rachitis). In Sussex woarn d' essn bekend lik Wêewe-Moakrs omda de grôote takkn dikkers oenverwachs zoen ofbreekn.

Eksterne koppliengn

• (en) Missouri Botanical Garden, gardening help, Fraxinus americana
• (en) Cofrin Center for Biodiversity Herbarium, University of Wisconsin, Trees of Wisconsin, Fraxinus comparison chart
• (en) Lady Bird Johnson Wildflower Center, University of Texas, Fraxinus americana L. White ash
• (en) Plants for a Future, Fraxinus excelsior Ash, European ash, Common Ash

Ofbeeldiengn die ier by passn ku je vien in de categorie Fraxinus van Wikimedia Commons.

Verwyziengn

Boomtjes die oenstoenn uut 'n ommegevolln esse in Lawthorn wood, Ayrshire, Schotland.

<references>