Karel den Grôotn

Koarel de Grôotn (Latyn Carolus Magnus, Frans en Iengels Charlemagne), van ‘t Huus van de Karoliengers, Jupille-sur-Meuse, 2 april 742 - Aakn, 28 januoari 814), was keunienk van de Frankn van 768 tout an z'n dôod en in 800 wierd ’n deur paus Leo III tout keizer gekrôond.

’t Frankisch Ryk in 't blauw.
De veroveriengn van Koarel de Grôotn in ‘t oranje

Blad uut de Codex Aureus, geschreevn in Karolingischn minuskel

Ip initiatief van keizer Frederik Barbarossa wierd 'n in 1165 hillig verkloard deur teegnpaus Paschalis III.

Zyn leevn

Koarel de Grôotn was e zeune van Pepeyn de Kortn en van Bertrada van Laon, bygenoamd Bertrada met de grôote voetn.

Deurda zyn skelet in Aakn bewoard is, weetn ze dat ’n styf grôot was.

Zyn grotvoader Koarel Martel was de latstn Hofmeier van ’t geslacht van de Pepinidn.

In 754 wierd Koarel tegoare me z'n voader Pepeyn de Kortn en zyn joungere broere Karloman gezalfd deur paus Stefanus II. Ze krêegn den titel van Patricius Romanorum, woadeure dan ze verplicht woarn de kerke te beschermn.

Achter den dôod van Pepeyn de Kortn in 768 wierd et ryk volgns de Frankische tradiesje verdêeld tusschn de twi broers. Koarel krêeg et nôordelik stik en je wierd gekrôond in Noyon.

In 771 stierf Karloman ounverwachts en kwam Koarel keunienk van hêel ‘t Frankisch Ryk. Je veroverde nog ’t Longobardisch ryk en achter z’n overwinnienge liet 'n hem in 774 in Pavia krôonn met den yzern Longobardische krôone.

Muntn ounder
Koarel de Grôotn

Keizer

’t Besteur van Koarel de Grôotn was g’inspireerd ip de klassiekn oudheid, en ip Kestdag 800 liet ‘n hem deur paus Leo III in Rome tout keizer van ‘t West-Romeins Ryk krôonn. Dien titel was nie mè gebruukt in West-Europa sedert 476.

Achter den oundergank van ’t West-Romeins Ryk ha Byzantium de keizerstitel g’erfd en nu zoatn ze met e twikeizersprobleem. Mo ‘t Ôost-Romeins Ryk was styf verzwakt en ze woarn nie sterk genoeg vor hunder te verweirn. In 812 erkende Byzantium, teegn hunder gouste, officieel ‘t Frankisch keizerschap.

Zyn veroveriengn

Koarel de Grôotn breidde ‘t Frankisch Ryk uut en verênigde e grôot stik van West- en Centroal Europa. Je voerde mêer of viftig oorloogn en je won ze bykan ollemolle. Zyn teegnstanders woarn o.a. de Saksn, de Friezn, de Longobardn en de Avaarn. Ip ’t toppunt van zyn macht liep zyn Ryk van den Elbe en den Oder tout an de Pyreneeën.

• In 773: de Longobardischn hoofdstad Pavia. Je zet de Longobardische keunienk Desiderius of. Met de toestemmienge van de paus magt ‘n hem ip Poasdag 774 keunienk van de Frankn en de Longobardn noemn.
• In 785:de Saksn. Den hertog van de Saksn Widukind bekêert hem tout ‘t christelik gelôof.
• In 788: den hertog Tassilo III van Beiern
• 795-796: d'Avaarn (nu Kroatië, Tsjechië, Slovakeye en West-Hongareye) an d’Ôostgrenze.
• In 810 most ’n noa Friesland vo de Deensche Vikings teegn t’houdn.
• Je veroverdeg' ôok ’t gebied ten zuudn van de Pyreneeën

Cultureel

Koarel de Grôotn sprak verschillige toaln: Latyn en ênigte Germoansche dialectn. Zyn eign toale was e Frankisch dialect van ’t West-Germoans of e vroege vorm van ’t Oudnederlands. Je kost nie leezn of schryvn, moa je liet volksverhoaln ipschryvn in ’t Frankisch. Da boek is spytig genoeg verloorn gegoan.

Binst zyn reizn noar Italië kwamt ‘n in contact met e hêeln andere weireld. Je zag de monumentn van Rome, de verfynde Byzantynsche cultuur in Ravenna en je wilde dat ook in ’t nôordn. Je begost kunst en weetnschap t’introduceern en je richtte schooln ip.

‘t Hof van Koarel de Grôotn kwam ‘t centrum van intellectueel leevn. In de schooln wierd er e nieuw schrift ountwikkeld da zorgde vor êenheid in ’t schryvn. Die verêenvoudigienge van ‘t Merovingisch schrift, in de vorm van de veel beter leesboarn Karolingischn minuskel, lag an de boasis van ‘t schrift van de Germoansche en Romoansche toaln, woavan dat ‘t Manuscript Codex Aureus, e godsdienstig boek dat ’n liet moakn in 'n abdye, e goe voorbeeld is.

‘t Was e round schrifttype dat hem zere verspreidde over hêel Europa. Loater wierdn de spaties ingevoerd, wa da 't nog beter leesboar makte. ‘t Schrift evolueerde noa ‘t Gotisch schrift omda de schryfstifte vervangn wierd deur de ganzeplume.

De drukletters van nu, die ountwikkeld zyn in de Renaissancetyd in Italië zyn gebaseerd ip de Karolingischn minuskel.

Die iplevienge van ‘t cultureel leevn leidde tout de Karolingische Renaissance. E belangryk voorbeeld uut de Karolingische Renaissance ip gebied van architecteure is de Paltskapelle. Koarel de Grôotn liet de kapelle van zyn verbluufplatse (palts) in Aakn bouwn, 'n achthoekig bouwwerk woavan dat ’t ountwerp gebaseerd was ip de basilieke van San Vitale in Ravenna. Den bouw van ’t centroal achthoekig gedêelte van de loatern Dom begost in 796. ’t Is lange d’inspiroatiebronne gewist vo d’ountwerpn van kerkn.

Karolingische muntn

De zilvern denarie of denier, ook wel penning genoemd (Latyn denarius) bestound ol binst de Romeinsche republiek (van 223 v. Chr) en blêef in gebruuk tout an den oundergank van ‘t West-Romeins Ryk in 475 achter Chr.

Ounder Koarel de Grôotn wierd de denier ols zilvern êenheidsmunt were ingevoerd.

‘t Woord denarius komt van denarius nummus, wa da muntêenheid van tiene wil zeggn.

De noame leeft nog vôort in dinar, de muntêenheid die in verschillige Arabische landn wordt gebruukt, en in dinero, ‘t Spoans woord vo geld.

Ook de oude Fransche muntêenheid denier is van denarius ofgeleid. In Iengeland wierdn de pryzn, vó d’invoerienge van ‘t decimoal systèim, uutgedrukt in L/s/d, (vo pond, shilling en penny), woaby da d’ofkortienge d vo penny ofkomstig is van denarius.

Vrouwn en jounges

Koarel de Grôotn ha zeevntien jounges met acht van zyn tien geweetn vrouwn of byzittn.

Met Himiltrude:

• Amaudru, e dochter
• Pepeyn met de Bulte (769-811)

Met Desiderata van Lombardeye: gin jounges.

Met Hildegard van Zwaabn neegn jounges:

• Koarel de Joungern (772-811), keunienk van de Frankn van 25 december 800
• Karloman (773-810), noame veranderd in Pepeyn, keunienk van Italië (781- 810)
• Adaltrudis, (774) getrouwd mè groaf Bego van Parys
• Rotrudis (775-810), getrouwd mè groaf Rorico van Maine
• Lodewyk de Vroomn (778-840), keunienk van Aquitanië en keizer, twêelienkbroere van Lotharius
• Lotharius (778-79/80)
• Bertha (779-826), getrouwd mè Angilbert, abt van Sint-Riquier
• Gisela (781-808)
• Hildegarde (782-783)

Mè Fastrade van Franconie:

• Theodrada (784-)
• Hiltrudis (787-)

Mè Luutgarde van Alemanië: gin jounges

Uut zyn verhoudienge mè Sigrada:

• Rothaid (784-)

Uut zyn verhoudienge mè Reginopycrha:

• Drogo van Metz (792-), bisschop van Metz, abt van Abdye van Luxeuil
• Hugo (794-844), abt

Uut zyn verhoudienge met Adelinde:

• Theodorik (807-819)

Uut zyn verhoudienge mè Madelgardis:

• Routhildis (807-), abdis van Faremoutiers

Dôod en ipvolgienge

Koarel de Grôotn is begroavn in zyn eign kapelle in Aakn. Zyn ênigste zeune die nog leefde, Lodewyk de Vroomn, volgdeg' hem ip.

Grafmonument van Koarel de Grôotn in den Dom van Aakn

Ofbeeldiengn die ier by passn ku je vien in de categorie Carolus Magnus van Wikimedia Commons.