Illig Rôoms Ryk

't Hillig Rôoms Ryk (HRR) was 'n unie van stoatn in Centroal-Europa ounder 't gezag van e keizer.

In 't joar 800 wierd Karel de Grôotn deur paus Leo III gekrôond tout keizer van 't West-Romeins Ryk. Dien titel was nie me gegeevn siddert 476.

De keizerskrône wierd in 't Rôoms Ryk gedreegn deur keuniengn die keunienk van de Frankn, West-Francië, Oost-Francië of Italië kostn zyn.

Begun van 't Rôoms-Duuts Ryk

Tusschn 924 en 962 wierd er gin keizer me gekrôond.

Achter dan de Karoliengers in 911 uutgestorvn woarn in Oost-Francië, was Konrad I de verkoozn ipvolger van Lodewyk et Kiend. Konrad I gaft den anzet tout et vormn van e grôot Duuts Ryk, deur Hendrik de Veugeloare an te duudn ols zyn ipvolger. Otto I, zeune van Hendrik de Veugeloare, kost et Rôoms Ryk herstelln, deurdat ie in 962 gekrôond wierd tout keizer. 't Ottoons Huus wordt doadeure anzien ols den êeste dynastie die de Rôomse keizers ipvolgde.

’t Ryk bestound nie ollêne uut et keunienkryk Duutsland met Ôostnryk, Boheemn en ’t loatere Zwitserland, mor ook nog uut de keunienkrykn Italië en Bourgondië.

De Rôoms-Duutsche keuniengn wierdn nie ollemolle tout keizer gekrôond.

De Habsburgers

In 1437 stierf et Huus Luxemburg uut. Sigismund van Luxemburg ha gin ipvolger en zyn ênigste dochter, Elisabeth, erfde Hongareye, Duutsland en Boheemn. Ze trouwde met hertog Albrecht V van Ôostnryk, die Sigismund in 1438 ipvolgde ols keunienk Albrecht II van 't Huus Habsburg.

Deur die verênigienge zyn de Habsburgers styf machtig gekommn. Achter Albrecht II wierdn ol de Habsburgsche keuniengn ook tout keizer gekrôond, uutgezounderd Ferdinand IV. En ol de keuniengn en keizers tout in 1740 woarn Habsburgers.

Achter 'n dôod van Karel VI in 1740 stierf et Huus Habsburg uut in mannelikke lyne. Me zyn dochter Maria Theresia van Ôostnryk, die getrouwd was mè Frans I, begost et Huus Habsburg-Lotharingen.

't Hillig Rôoms Ryk blêef bestoan tout in 1806. Frans II dêed ofstand ounder druk van Napoleong.

Rykshervormiengn

't Woapn achter 1400

An ’t begun van de 15e êeuwe was de groundwet van 't Ryk nog nie styf goed ip punt.

Der bestound wel ol e document, de Goudn Bul, vo de verkiezienge van de keuniengn en keizers te reegeln. De Goudn Bul, of goudn zegel, kwamt er ounder Keizer Karel IV van 't Huus Luxemburg, binst de Ryksdag van Nurenberg in 1356.

Mor hoe da de keunienk, de verkiezers en d’hertoogn tegoare werktegn, hieng vele of van de keunienk die ton an de macht was. De keizers Sigismund van Luxemburg en Frederik III van Habsburg woarn surtout bezig gewist met under krôondomein en verwoarlôosdn d’andere landn, woadeure dat et Ryk in grôte probleemn gerakte.

In 1486 ha Frederik III, ’t zelfste joar dat ie zyn zeune Maximiliaan I tout Rôoms-Duutsche keunienk liet krôonn in Aken, d’hertoogn nôdig vo zyn oorloge teegn Hongareye te financiern. D’hertoogn wilden doarom tegoare kommn, vor e keizerlikke vergoarienge of Ryksdag. Frederik refuseerde, moar achter zyn dôod in 1493 was Maximiliaan akkôord. In 1495 giengt de ryksdag in Worms deure, en d’hervormienge wierd goegekeurd.

Vor ’n uniforme regerienge te bekommn, richtte Maximiliaan e groep stoatn binn et Hillig Rôoms Ryk ip, Kreitsn genoemd, van et Duuts woord Kreis, wa da cirkel of district wil zeggn.

In 1500 wierdn der zes Kreitsn ipgericht, en in 1512 nog viere, w.o. de Bourgondische Kreits.

Da joar krêeg et Ryk e nieuwn titel: Heiliges Römisches Reich Deutscher Nation (Hillig Rôoms Ryk van de Duutsche Noatie).

Tout ton haan de keizers nie zovele macht g’hed over under erflandn, de zogenoamde Hausmacht.

Maximiliaan zyn ipvolger, zyn klêenzeune Karel, krêeg wel vele macht over de Habsbursche Nederlandn, want je was ofkomstig van doa. Je was geboorn in ’t Prinsnhof van Gent. Achter da zyn voader Filips de Schôonn in 1506 gestorvn was, erfdegt ie de Lêge Landn an zyn zes joar. Je wierd ipgebrocht in Mecheln by zyn tante Margaretha van Ôostnryk, de landvoogdesse van de Habsburgsche Nederlandn, en je lêerde doa Vlams en Frans klappn. Van 1530 wast ie officieel keizer van 't Hillig Rôoms Ryk.

In 1543 kost Karel V, met et Verdrag van Venlo, Gelre en Zutphen by zyn gewestn voegn. Van da joar wordn de Nederlandn ook de Zeventien Provinciën genoemd.

Met et Verdrag van Augsburg van 26 juni 1548 kost ie verkrygn dan de Zeventien Provinciën ols êen stoat gezien wierdn, en zovele of ounofhankelik kwoamn van et Hillig Rôoms Ryk.

Met de Pragmatieke Sanctie van 4 november 1549 wierd er bepoald dan de Nederlandn ossan mostn tegoare bluuvn ounder êen keunienk on ze overg'erfd wierdn.

Achter zyn trôonsofstand stound Karel V in 1555 de Nederlandn of an zyn zeune Filips en in 1566 ook Spanje, Noapels, Sicilië en de Spoansche kolonies.

De keizerskrône en d'Ôostnryksche erflandn stound ie of an z’n broere Ferdinand I.

De Rôomse keizers van 800-924

Noame	Leevn	Krônienge	Ende	Nota's	Dynastie
Karel I (Karel de Grôotn)	2 april 742 - 28 januoari 814	25 december 800	28 januoari 814	Stichter van 't Rôoms Ryk	Karoliengers
Lodewyk I (Lodewyk de Vroomn)	778 - 20 juni 840	1: 11 september 813 2: 5 oktober 816	20 juni 840	In 813 gekrôond deur z'n voader Karel de Grôotn en in 816 in Reims deur paus Stefanus IV	Karoliengers
Lotharius I	795 - 29 september 855	5 april 823	29 september 855	In 817 gekrôond deur z'n voader Lodewyk de Vroomn en in 823 in Rome deur paus Paschalis I	Karoliengers
Lodewyk II (Lodewyk II van Italië)	825 - 12 ogustus 875	1: Poasn 850 2: 18 meie 872	12 ogustus 875	Zeune van Lotharius I	Karoliengers
Karel II (Karel de Kletsn)	13 juni 823 - 6 oktober 877	29 december 875	6 oktober 877	Zeune van Lodewyk de Vroomn	Karoliengers
Karel III (Karel den Dikkn)	13 juni 839 - 13 januoari 888	12 februoari 881	13 januoari 888	Klêenzeune van Lodewyk de Vroomn	Karoliengers
Guido van Spoleto	855 - 12 december 894	meie 891	12 december 894	Achter-achter-klêenzeune van Karel de Grôotn	Guideschi
Lambert van Spoleto	880 - 15 oktober 898	30 april 892	15 oktober 898	Zeune van Guido van Spoleto	Guideschi
Arnulf van Karinthië	850 - 8 december 899	22 februoari 896	8 december 899	Neve van Karel III en achter-klêenzeune van Lodewyk de Vroomn	Karoliengers
Lodewyk III (Lodewyk den Blendn)	880 - 28 juni 928	22 februoari 901	21 juli 905	Klêenzeune van Lodewyk II	Bosoniedn
Berengar I (Berengar van Friuli)	845 - 7 april 924	december 915	7 april 924	Klêenzeune van Lodewyk de Vroomn	Unruochiengers